ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ – ΣΚΟΠΟΣ ΖΩΗΣ

Δημήτρης Α. Σιδερής, ομότιμος καθηγητής καρδιολογίας. dimitrissideris.wordpress.com

Διάλεξη 10 Οκτωβρίου 2017, στην τελετή απονομής του τίτλου του Επίτιμου Καθηγητή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου στον κύριο Σπυρίδωνα Μουλόπουλο, ομότιμο καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Επίσημοι Λόγοι, Τομος 37ος Ακαδημαϊκό έτος 2017-18, 144.

«Μα πώς είναι δυνατό να κάνεις τόσα πολλά μαζί, και έρευνα,και να διδάσκεις και να παρέχεις κλινικό έργο;» Αρκετοί συνάδελφοι αναρωτιόνται. Γηράσκω αεί διδασκόμενος. Θησαύρισα γνώσεις στη ζωή μου, από πολλούς δασκάλους και από τον καθηγητή Σπυρίδωνα Μουλόπουλο. Τα περισσότερα όμως τα έμαθα μόνος μου μελετώντας. Υπάρχει κάτι, ωστόσο, που φυτεύτηκε μέσα μου σχεδόν αποκλειστικά από το δάσκαλό μου το Μουλόπουλο, κάτι που δεν ξεχνιέται ως την τελευταία μας ώρα: Η στάση μου. Αντίθετα από την εντύπωση πολλών συναδέλφων, ο Δάσκαλός μου με έμαθε ότι είναι αδύνατο να κάνεις κλινικό έργο υψηλού επιπέδου, χωρίς να κάνεις έρευνα και εκπαίδευση. Δεν ήξερα καλά κάτι αν δεν μπορούσα να το διδάξω και δεν μπορούσα να αντιμετωπίσω καλά έναν άρρωστο, αν δεν μπορούσα να αναλύσω την περίπτωσή του στους μαθητές μου. Δεν μπορούμε να γίνουμε όλοι Παστέρ και Φλέμιγκ και να παραγάγουμε πραγματικά πρωτότυπη γνώση, αλλά μόνον όποιος ασχολείται με την έρευνα, μπορεί να εφαρμόσει έγκαιρα στους αρρώστους του την εισαγόμενη γνώση. Αυτή τη στάση του καθηγητή μου θα προσπαθήσω να αναλύσω στα επόμενα.

Άρχισε να κάνει έρευνα από νεαρή ηλικία. Ήταν από τους ελάχιστους Έλληνες που υπήρξε καινοτόμος ανοίγοντας νέους δρόμους. Η αξία της κρίνεται με αντικειμενικά κριτήρια, όπως είναι η ποιότητα του περιοδικού που τη δημοσίευσε (impact factor) και οι μνείες (citations) της δημοσίευσης που γίνονται από άλλους. Αυτά, ποσοτικοποιούν την αξία, αλλά δεν εκφράζουν ποιοτικά την καινοτομία. Έχει περάσει πάνω από ένας αιώνας που ανακαλύφθηκε το ηλεκτροκαρδιογράφημα και ως σήμερα δεν έχει βρεθεί μέθοδος να το αντικαταστήσει. Αυτό ήταν καινοτομία. Έχουν περάσει 55 χρόνια από τότε που δημοσιεύθηκε η ενδαορτική αντλία κι ως σήμερα δεν έχει επινοηθεί άλλη μέθοδος τόσο απλή στη χρήση της και τόσο αποτελεσματική, για να την αντικαταστήσει. Δεν νοείται σήμερα καρδιολογικό/καρδιοχειρουργικό κέντρο χωρίς ενδαορτική αντλία.

Δεν θα περιγράψω εδώ τον μεγάλο όγκο του ερευνητικού έργου του. Θα επικεντρωθώ περισσότερο στην ποιότητά του. Ο καθηγητής Μουλόπουλος ασχολήθηκε ερευνητικά με μεγάλο εύρος θεμάτων, ακόμη και περιιατρικών. Γενική Παθολογία. Περισσότερες φυσικά στην Καρδιολογία. Και εκεί επικεντρώθηκε σε ειδικότερους τομείς. Το οπλοστάσιό του ήταν οι άριστες γνώσεις του στην Παθολογία, στην Καρδιολογία, αλλά και σε βασικές επιστήμες, όπως ήταν η Φυσική και ειδικότερα η Μηχανική. Ταυτόχρονα περίπου με την επινόηση της ενδαορτικής αντλίας δημοσίευσε το βιβλίο του Cardiomechanics που μεταφράστηκε στα Ισπανικά. Εκεί διαφαίνεται η γενική ιδέα του να φύγει σε άλλο επίπεδο, από την αντιμετώπιση των καρδιακών προβλημάτων με φάρμακα ή χειρουργικά, στη μηχανική, αφού ο κύριος ρόλος της κυκλοφορίας είναι μηχανικός. Εκείνο τον καιρό αυτή ήταν μια αιρετική σκέψη, καθώς βαθιά μέσα τους οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η καρδιά είναι η έδρα της ψυχής, κάτι ιερό και απαραβίαστο. Ήταν τυχερός που βρέθηκε στο κατάλληλο περιβάλλον, κοντά στον Kolff, τον εφευρέτη του τεχνητού νεφρού. Ξεστράτισε όμως. Κατά κανόνα κάποια στιγμή ο μαθητής ξεστρατίζει από το δάσκαλό του. Αλλιώς πρόοδος δεν υπάρχει. Και ο ίδιος ο Kolff ομολογεί ότι: «I take great credit for not having killed it, because it was such a novel and crazy idea». Ο δάσκαλος προσπαθούσε να βρει τρόπο να αντικαταστήσει ολιστικά την καρδιά με μια αντλία. Ο μαθητής διείδε τις αξεπέραστες για πολλές δεκαετίες δυσκολίες και φρόντισε να βοηθήσει, όχι να αντικαταστήσει, μηχανικά τη λειτουργία της καρδιάς. Οι δεκαετίες περνούσαν κι ο Μουλόπουλος εξακολουθούσε να βελτιώνει τη λειτουργία της ενδαορτικής αντλίας μελετώντας την κλινικά και πειραματικά και συγχρόνως ανοίγοντας νέους δρόμους, προς ποικίλες κατευθύνσεις. Κατά τον ίδιο το δάσκαλό του, «…πολύ λίγοι μπορούν να ισχυρισθούν πως έχουν σώσει τόσες πολλές ζωές…», υπολογίζεται περί τις 200 000 περιπτώσεις ετησίως σώζονται μόνο στις ΗΠΑ.

Η πρωτοτυπία της Μουλοπουλικής διάνοιας επεκτάθηκε και στην ηλεκτρική δραστηριότητα της καρδιάς. Είχαν προηγηθεί οι πρωτοπόροι με τους απινιδιστές και τους βηματοδότες. Στο νοσοκομείο Αλεξάνδρα όμως τοποθετήθηκε ο πρώτος βηματοδότης στην Ελλάδα το 1962, ενώ έγιναν πρωτοποριακές μελέτες με τους απινιδιστές. Οι προσπάθειες για βελτίωση της ασφάλειας των ηλεκτρικών μεθόδων επηρέασαν τη διεθνή σχετική βιομηχανία. Μελέτες με κατάλυση περιοχών των κόλπων ή των κοιλιών για την πρόληψη της αντίστοιχης μαρμαρυγής ήταν πραγματικά πρωτοποριακές. Δική του ιδέα ήταν να περιχαρακώσουμε ηλεκτρικά περιοχές των κοιλιών έτσι που να μην επιτρέπεται η ανάπτυξη μαρμαρυγής. Μου φάνηκε υπερβολικά novel και crazy η ιδέα, αλλά έκανα τα σχετικά πειράματα που απέδειξαν, προς κατάπληξή μου, ότι πραγματικά η μέθοδος εμπόδιζε την ανάπτυξη κοιλιακής μαρμαρυγής. Το τίμημα ωστόσο ήταν βαρύ, διότι επηρεαζόταν σοβαρά η μηχανική απόδοση των κοιλιών. Δεν σκεφθήκαμε τότε ότι πρόβλημα μηχανικό δεν θα υπήρχε, αν εφαρμόζαμε τη μέθοδο στους κόλπους για την πρόληψη της κολπικής μαρμαρυγής. Στους κόλπους ελάχιστα ενδιαφερόμαστε για τις πιέσεις που αναπτύσσονται. Έτσι η κολπική περιχαράκωση για την πρόληψη της κολπικής μαρμαρυγής αναπτύχθηκε από άλλους αργότερα. Η κατάλυση με καυτηριασμό αρρυθμιογόνων περιοχών και η αύξηση της καρδιακής επίδοσης με ταυτόχρονη βηματοδότηση σε διαφορετικά σημεία ήταν άλλες πρωτότυπες ιδέες σε κλινικό και πειραματικό επίπεδο. Η θεώρηση της καρδιάς ως ταλαντωτή και η δημιουργία ενός ηλεκτρικού αναλόγου του καρδιακού ρυθμού επέτρεψε να αναπαραχθούν οι καρδιακοί ρυθμοί, φυσιολογικοί και παθολογικοί και να κατανοηθεί ο μηχανισμός τους μεταφέροντας τις παρατηρήσεις από το ανάλογο στους ασθενείς. Παράξενοι, άγνωστοι, ρυθμοί που παρατηρήθηκαν στο μοντέλο αναζητήθηκαν και βρέθηκαν σε αρρώστους. Η μελέτη γύρω από τις αρρυθμίες δεν σταματά εδώ,. Θα βρει τις σχετικές εργασίες ο ενδιαφερόμενος  στο βιογραφικό του σημείωμα. .

Από τους περίπου 100 000 παλμούς της καρδιάς σε ένα 24ωρο, μετρούμε συνήθως ενός την πίεση και από το αποτέλεσμα προσδιορίζομε την αγωγή του αρρώστου. Προφανώς το σφάλμα είναι μεγάλο. Άρχισε ο Μουλόπουλος με την ομάδα του τη μελέτη της 24ωρης εγγραφής της αρτηριακής πίεσης αρχικά ενδαρτηριακά και στη συνέχεια αναίμακτα περιπατητικά, όταν είχε αναπτυχθεί η κατάλληλη τεχνολογία. Από αυτή τη μελέτη προέκυψε ότι οι βλαπτικές επιδράσεις της υπέρτασης δεν εξαρτώνται μόνον από το ύψος της πίεσης, αλλά και από άλλα, ποιοτικά, χαρακτηριστικά της, όπως είναι η 24ωρη κατανομή των πιέσεων, το εμβαδόν της καμπύλης των μεταβολών της πίεσης του 24ώρου κλπ. Φυσικά δεν έλειψαν οι προσπάθειες να ελεγχθεί η υψηλή πίεση με καθαρά μηχανικά μέσα και μάλιστα με μηχανισμούς αυτορρύθμισης. Τα αποτελέσματα, περισσότερο πειραματικά παρά κλινικά, υπερέβησαν κάθε προσδοκία. Αφορούσαν, ωστόσο, οξείες καταστάσεις. Οι χρόνιες επιπτώσεις απαιτούσαν σημαντική χρηματοδότηση και τέτοια έλειπε κατά κανόνα από όλο τον ερευνητικό βίο του καθηγητή Μουλόπουλου.

Εκτός από το γνωστό ηλεκτρομηχανικό φαινόμενο, υπάρχει και το μηχανοηλεκτρικό. Η αύξηση της πίεσης, και μάλιστα της συστολικής, δρα αρρυθμιογόνα, ενώ η μείωσή της δρα αντιαρρυθμικά ανεξάρτητα από την αιτία της αρρυθμίας και τον τρόπο που μειώνεται η πίεση. Η παρατήρηση έχει κλινική αξία.

Οι βαλβιδοπάθειες είναι ένας άλλος τομέας που ασχολήθηκε ο Μουλόπουλος. Πραγματοποίησε πειραματικά την πρώτη προσωρινή αντικατάσταση της φθαρμένης αορτικής βαλβίδας με καθετήρα και στη συνέχεια μελέτησε περαιτέρω παραλλαγές και βελτιώσεις της αρχικής προσπάθειας. Διόρθωση με καθετήρα μεσοκολπικών και μεσοκοιλιακών τρημάτων ήταν άλλη επιτυχής επέμβαση σε ανθρώπους καθώς και αποκλεισμός του αριστερού ωτίου σε περιπτώσεις κολπικής μαρμαρυγής με κινδύνους εμβολών όταν υπήρχε αντένδειξη για τη χορήγηση αντιπηκτικών.

Η αλληλεπίδραση των δύο κοιλιών όχι μόνο επειδή βρίσκονται αιμοδυναμικά στη σειρά, αλλά και λόγω της γειτνίασής τους με ύπαρξη μυοκαρδιακών ινών που είναι κοινές και για τις δύο κοιλίες δεν είχε μελετηθεί ποτέ, ώσπου πειραματικά αντικατάστησε τη δεξιά κοιλία πλήρως ή απλώς παρακάμπτοντάς την με μια εξωσωματική αντλία.

Φυσικά δεν έλειψαν και οι κλασικές μελέτες, όπως επιδημιολογικές, με πρώτη στην Ελλάδα τη μελέτη των Αθηνών από την ομάδα Μουλόπουλου, η μελέτη της στεφανιαίας νόσου και της καρδιακής ανεπάρκειας από ποικίλες πλευρές. Μελετήθηκε επίσης η συμμετοχή της καρδιάς σε ποικίλες παθολογικές καταστάσεις, όπως σε ελκοπάθεια, σε σχέση με παθήσεις του θυρεοειδή αδένα, νόσους του κολλαγόνου, νεφροπάθειες και πλήθος άλλες παθήσεις. Σημαντική, με διεθνή προβολή ήταν και η έρευνα που διεξήγαγε στις εκπαιδευτικές τεχνικές.

Σε όλη αυτή την ερευνητική πορεία του ο καθηγητής Μουλόπουλος δεν είχε, παρά μόνον πολύ σπάνια, σε διεθνείς εργασίες, οικονομική υποστήριξη από κάποιο φορέα. Η κατασκευή της ενδαορτικής αντλίας του κόστισε λίγα δολάρια, δεν φρόντισε να κατοχυρώσει την ευρεσιτεχνία του, ενώ οι εταιρείες που την κατασκεύασαν εμπορικά αρνήθηκαν να παράσχουν στον εφευρέτη της τη δυνατότητα να τη χρησιμοποιήσει χωρίς να την αγοράσει. Κάθε εξάρτηση είναι και στήριγμα. Η ανεξαρτησία από οικονομικούς παράγοντες του επέτρεψε να ερευνά εντελώς απροκατάληπτα. Η έλλειψή τους όμως υπήρξε ενίοτε κώλυμα στην ολοκλήρωση μελετών.

Δύο από τα 6 βιβλία που έχει εκδώσει μόνος συγγραφέας είναι στην Αγγλική γλώσσα, το ένα μεταφρασμένο στα Ισπανικά, ενώ συμμετέσχε στη συγγραφή πολλών διεθνών βιβλίων. Αποτελεί, νομίζω, μοναδικό φαινόμενο ένα Ελληνικό ιατρικό βιβλίο (Η Θεραπευτική των Εσωτερικών Νόσων) να φθάνει τις 10 εκδόσεις. 

Το πλήθος των ερευνητικών του δημοσιεύσεων είναι άνω των 350 οι διεθνείς και άνω των 400 οι Έλληνικές, με άνω των 3000 μνειών συνολικά. Εκείνο που θέλω να παρατηρήσω είναι ο αυστηρός εστιασμός του κ. Μουλόπουλου σε συγκεκριμένους στόχους για πολλές δεκαετίες. Αυτό δείχνει ότι η ερευνητική δραστηριότητά του δεν ήταν ευκαιριακή, να αυξηθεί απλώς ο αριθμός των δημοσιεύσεων, αλλά στη βάση συγκεκριμένου σκοπού. Λέει ο Kant ότι δεν αρκεί για την ελευθερία αρνητικά να μην κάνει κάποιος ό,τι επιθυμούν οι άλλοι, αλλά και θετικά να κάνει ό,τι αυτός θέλει. Με την εμμονή του σε συγκεκριμένους στόχους που ο ίδιος επέλεγε, ο καθηγητής Μουλόπουλος έκανε αυτό που επέλεγε ο ίδιος και όχι αυτό που άλλοι άμεσα ή έμμεσα του υπαγόρευαν. Έδειξε ότι είναι ελεύθερος Άνθρωπος. Σε όλη του τη ζωή αφοσιώθηκε στην εξυπηρέτηση του αρρώστου, άμεσα με παροχή υπηρεσιών, παράγοντας νέα γνώση, μεταδίδοντάς την σε άλλους, δημιουργώντας πλήθος διαδόχων του που συνέχιζαν την πορεία του. Ακόμη και σήμερα συζητά τακτικά ποικίλα θέματα με φίλους. Επιτρέψτε μου για όλα αυτά να εισηγηθώ ότι ο Σπυρίδων Μουλόπουλος αξίζει πραγματικά όσο λίγοι άλλοι τον ύψιστο τιμητικό τίτλο που υπάρχει, τον τίτλο του Ανθρώπου. Με Α κεφαλαίο.