Ελευθερία

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Ηπειρωτικός Αγών, 19 Φεβρουαρίου, 2020.

Είμαι ελεύθερος σημαίνει, πολύ αδρά, μπορώ να κάνω ό,τι θέλω. Μαθηματικά εκφράζεται αυτό με την ισότητα: Ελευθερία = Μπορώ – Θέλω. Όσα περισσότερα μπορώ και όσα λιγότερα θέλω, τόσο πιο ελεύθερος είμαι. Ο ορισμός του Αριστοτέλη περιλαμβάνει το παραπάνω, αλλά προσθέτει και πολιτική ισότητα: “Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ  τὸ  ζῆν  ὡς βούλεταἱ  τις“. Και ο Kant διευκρινίζει ότι, για να είμαι ελεύθερος, δεν αρκεί να μην κάνω ό,τι μου επιβάλλουν οι άλλοι, αλλά και να κάνω ό,τι εγώ θέλω, θετική ελευθερία. Όλοι πάντως ξέρομε ότι δεν μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλομε. Αντιμετωπίζομε ποικίλους περιορισμούς. Ποιοι είναι αυτοί;

Η ύπαρξή μας είναι τρισυπόστατη. Εγώ είμαι το αισθητό, το νοητό και το κοινωνικό Εγώ. Καθεμιά υπόστασή μου γεννήθηκε και θα πεθάνει σε διαφορετικό χρόνο από τις άλλες. Διαθέτουν, επομένως, ικανή αυτονομία η καθεμιά. Το αισθητό Εγώ αφορά τη σχέση μου με το φυσικό περιβάλλον. Είναι περίπου το σώμα μου, η ανατομία και η λειτουργία του. Προφανώς περιορίζεται από τους φυσικούς νόμους. Δεν μπορώ να απαλλαγώ από το σιδερένιο σφίξιμό τους. Κι όμως, οι άνθρωποι, έχοντας αναπτύξει την Επιστήμη, την κοινωνική γνώση μας, μπορούμε, όχι βέβαια να καταργούμε, αλλά να αντισταθμίζουμε σε σημαντικό βαθμό τους φυσικούς περιορισμούς μας. Αντισταθμίσαμε το κρύο με τη φωτιά, την τριβή με τον τροχό, τη βαρύτητα με αερόστατα, αεροπλάνα, πυραύλους, τις αρρώστιες με την ιατρική. Το κοινωνικό Εγώ αφορά τη σχέση μου με το έλλογο, κοινωνικό, περιβάλλον μου. Είμαι ένα ακέραιο άτομο (σε αντιδιαστολή προς το αισθητό Εγώ μου που μπορεί να είναι ακρωτηριασμένο), μέλος, όπως όλα τα άλλα, μιας κοινωνίας. Η κοινωνία έχει νόμους, όπως της φυσικής, που περιορίζουν την ελευθερία μου, το θέλω μου. Οι κοινωνικοί νόμοι εκφράζονται και επιβάλλονται από τους άρχοντες. Και εδώ είναι που έχει δίκιο ο Αριστοτέλης. Ενμέρει άρχοντες και ενμέρει αρχόμενοι. Ακόμη και αν η ρήση του σημαίνει εκπεριτροπής άρχοντες και αρχόμενοι, στη φάση των αρχομένων η ελευθερία μας είναι εξορισμού μικρότερη από των αρχόντων.

Έμεινε το νοητό Εγώ. Είναι άμεσα αντιληπτό μόνο από το ίδιο. Οι άλλοι απλώς το νοούν, το συμπεραίνουν, από τη φυσική και κοινωνική συμπεριφορά του. Έτσι άβατο από τους άλλους, έχει τη δυνατότητα να είναι απέραντα ελεύθερο. Και διαθέτει γι΄ αυτό το σκοπό, το κατάλληλο όπλο, τη φαντασία. Αχαλίνωτη, εκφράζεται πλήρως στα όνειρά μας, στον ύπνο. Πόσο ελεύθερο είναι πραγματικά το νοητό Εγώ;

Έχει το νοητό Εγώ τρία στοιχεία, το γνωστικό (είσοδο), το συναισθηματικό (συνδετικό) και το βουλητικό (έξοδο) στοιχείο. Η βούληση, μαζί με το συναίσθημα, διεγείρονται διττά, αφενός από τη γνώση, δηλαδή το οργανωμένο ολοκλήρωμα των ερεθισμάτων που δεχόμαστε από τον έξω κόσμο και αφετέρου αφεαυτών, με μια ταλάντωση σαν του ρολογιού που δείχνει την ώρα χωρίς να δέχεται από πουθενά ερεθίσματα. Θέλομε να απαλλαγούμε από ένα επώδυνο ερέθισμα, ένα αγκάθι που μας αγκυλώνει, αλλά και θέλομε να φάμε είτε διότι βλέπομε ένα ορεκτικό έδεσμα είτε επειδή απλώς πέρασε η ώρα και περιοδικά, αυτόματα, πεινάμε, όπως περιοδικά διψάμε, θέλομε να κάνουμε έρωτα κλπ. Πότε θα λέγαμε πως η βούλησή μας είναι ελεύθερη; Όταν διεγείρεται από εξωτερικές αιτίες ή όταν αυτοδιεγείρεται; Οι άνθρωποι εκτός από πρωτοβάθμια νόηση, που την έχουν και όλα τα άλλα ζώα που διαθέτουν εγκέφαλο, έχομε και δευτεροβάθμια νόηση. Ξέρομε τι γνωρίζομε (ή αγνοούμε), τι θέλομε (ή δεν θέλομε), αν νοιώθουμε ευχάριστα ή δυσάρεστα. Αντίστοιχα, θέλομε να θέλουμε, και να μη θέλουμε κάτι, αισθανόμαστε ευχάριστα αν ευχαριστιόμαστε ή αν δυσαρεστιόμαστε. Φαίνονται περίεργες αυτές οι αντιφάσεις, αλλά έτσι λειτουργούμε. Ο Σωκράτης ήξερε πως δεν ξέρει τίποτε. Ο ηρωινομανής θέλει να μη θέλει να πάρει τη δόση του. Και ο μάντης χαίρεται υποφέροντας που η ολέθρια πρόγνωσή του επαληθεύθηκε. Η δευτεροβάθμια γνώση μας αντιστοιχεί στη δύσκολα οριζόμενη συνείδηση ή αυτογνωσία, στο Λόγο, που μόνον οι άνθρωποι διαθέτομε. Και το δευτεροβάθμιο συναίσθημα και βούληση αντιστοιχούν στο σκοτεινό υποσυνείδητο της ψυχανάλυσης που παρακάμπτει τη συνείδηση. Δευτεροβάθμια, μοναδικά ανθρώπινη βούληση, είναι ο Σκοπός, που ελέγχεται από τη συνείδηση. Δεχόμενος αυτές τις αντιφάσεις, θεωρώ ότι ελεύθερος είμαι όταν άρχει πάνω στην υπόλοιπη νόησή μου η συνείδηση. Αυτό σημαίνει πως δεν είμαι ελεύθερος όταν ισχυρά ερεθίσματα διεγείρουν το γνωστικό στοιχείο μου που κατευθύνει τη δευτεροβάθμια γνώση μου. Όταν ο αφέντης με υποχρεώνει με το βούρδουλα ή με ένα πιστόλι στον κρόταφό μου, να κάνω ό,τι αυτός θέλει, προφανώς δεν είμαι ελεύθερος. Και δεν είμαι ελεύθερος, όταν η συναισθηματική/βουλητική ταλάντωσή μου είναι τόσο ισχυρή, που είναι αδύνατο να τη χαλιναγωγήσει η συνείδησή μου. Όταν πεινώ ή διψώ αφόρητα ή όταν, εθισμένος στην ηρωίνη, έλθει η ώρα της δόσης μου, δεν είμαι ελεύθερος.

Τα παραπάνω ανάγονται αναλογικά στην κοινωνική οργάνωση. Όταν ένας ξένος στρατός είναι πάνω στη χώρα μου ή όταν βρίσκεται δίπλα μου μια ένοπλη οργάνωση, που δεν την ελέγχω, ενώ εγώ είμαι άοπλος, δεν είμαι ελεύθερος. Προφανές είναι επίσης ότι, όταν πάμφτωχος δεν έχω φαγητό να φάω, ρούχα να ντυθώ, στέγη να κοιμηθώ, δεν είμαι ελεύθερος. Δεν είμαι ελεύθερος, όταν δεν έχω πρόσβαση στην εξουσία. Όταν η κοινωνική ελευθερία μου περιορίζεται από τους σκοπούς κάποιου άλλου, δεν είμαι ελεύθερος. Αυτό συμβαίνει στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, καθώς και σε συνθήκες κατοχής. Όταν η κοινωνική ελευθερία μου περιορίζεται από τις αυτόματες, ανεξέλεγκτες ταλαντώσεις του θυμικού μου, προφανώς δεν είμαι κοινωνικά ελεύθερος, Αυτό συμβαίνει στην οχλοκρατία, όπου καθένας κάνει ό,τι θέλει, χωρίς κοινωνικό έλεγχο, χωρίς κανόνες, χωρίς νόμους. Κοινωνικά ελεύθερος είμαι μόνον όταν ενεργώ με βάση κανόνες που έχω προαποφασίσει ο ίδιος, μαζί με τους υπόλοιπους συμπολίτες μου. Αυτό ισχύει στο πολίτευμα που ονομάζεται δημοκρατία. Και όταν λέω προαποφασισμένους κανόνες από εμένα τον ίδιο, δεν εννοώ βέβαια διαμέσου πληρεξουσίου στον οποίον έχω υπογράψει λευκή επιταγή.

Στην κοινωνία οι περιοριστικοί κανόνες (νόμοι) αποφασίζονται από τους άρχοντες, που έχουν εξουσία, δηλαδή δυνατότητα να επιβάλλουν τους νόμους ακόμη και με χρήση βίας. Υπάρχουν τρεις ιδανικά ανεξάρτητες εξουσίες: Η εκτελεστική (κυβέρνηση) που εισηγείται νόμους, σκοπούς, για την τεράστια ποικιλία θεμάτων που απασχολούν μια πολιτεία και απαιτεί ειδικές γνώσεις. Η βουλητική (βουλή) που εκφράζει τη βούληση του λαού με τους αυτοματισμούς και τις προαιρέσεις των πολιτών και εγκρίνει τους νόμους. Και η δικανική (δικαιοσύνη) που εξετάζει αν τηρούνται οι νόμοι από τους πολίτες και τις τρεις εξουσίες.