ΑΙΣΘΗΤΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitrissideris.wordpress.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 13 Φεβρουαρίου 2020

Είμαι ερμητικά κλεισμένος στον εαυτό μου. Κανένας δεν μπορεί να ξέρει τι σκέφτομαι, τι νιώθω, τι θέλω. Ο εσωτερικός κόσμος μου όμως έχει παράθυρα, τις πέντε αισθήσεις μου. Από αυτά εισδύει μέσα μου ο έξω, ο αισθητός, κοινόχρηστος, κόσμος φιλτραρισμένος. Από ό,τι εισάγεται διαμορφώνω το εσωτερικό, το νοητό Εγώ μου. Ο μέσα μου κόσμος είναι αντανάκλαση της αντικειμενικής πραγματικότητας, που είναι αισθητή από όλους τους άλλους, όσους σκέφτονται όπως εγώ. Διαφέρει αυτό το είδωλο από τον πρότυπο περίγυρό μας;

Ο Πυθαγόρας θεώρησε πως πραγματικός κόσμος είναι ο νοητός. Ό,τι μοιάζει να αλλάζει, όπως η θέση των πλανητών στον ουρανό, οι αριθμοί, οι μελωδίες, απλώς κάνουν κύκλους ή συμμετρικές επαναλαμβανόμενες αρμονικές κινήσεις. Και ο Πλάτων υποστήριξε πως ο νοητός κόσμος είναι αιώνιος, αναλλοίωτος, επομένως αληθινός, ενώ ο αισθητός είναι ένα φθαρτό κακέκτυπό του. Στα άκρα αυτός ο συλλογισμός φθάνει στο στοιχειώδες αίτημα της τυπικής λογικής, την ταυτότητα: Κάθε τι είναι ο εαυτός του και δεν είναι ό,τι αυτό δεν είναι. Η πρόταση μάς φαίνεται τόσο αυτονόητη, που δεν καταλαβαίνομε εύκολα τι λέει. Μοιάζει περιττή. Το σημαντικό στοιχείο της όμως φαίνεται αν δούμε την αντίθετη πρόταση. Ο Ηράκλειτος υποστήριξε τα εντελώς αντίθετα. Τα πάντα ρέουν και δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στον ίδιο ποταμό· τη δεύτερη φορά θα είναι άλλα νερά. Με άλλα λόγια, τίποτε δεν είναι ο εαυτός του! Παράδοξο ακούεται, καθώς είμαστε ποτισμένοι με την, όπως νομίζομε, αυτονόητη θέση της τυπικής λογικής. Και ήλθε η ευρεία αντίληψη του Αριστοτέλη να διαπιστώσει τη διαλεκτική λογική, καταγόμενη ήδη από τον Αναξιμένη.

Σημαντική διαφορά του νοητού από τον αισθητό κόσμο είναι ότι στον πρώτο δεν υπάρχει χρόνος. Η αιτία δεν προηγείται χρονικά από το αποτέλεσμα. Αν ένα σχήμα είναι τρίγωνο (αιτία), το άθροισμα των γωνιών του είναι δύο ορθές γωνίες (αποτέλεσμα). Καθώς όμως δεν υπάρχει χρόνος, ισχύει και ο αντίστροφος συλλογισμός: Αν ένα σχήμα έχει γωνίες που το άθροισμά τους είναι δύο ορθές, αυτό είναι τρίγωνο. Στον αισθητό κόσμο όμως υπάρχει χρόνος. Έτσι, τα πάντα αλλάζουν και η αιτία προηγείται πριν από το αποτέλεσμα. Τελικά φθάνομε στη διαλεκτική λογική που μας επιφυλάσσει εκπλήξεις. Όταν η ποσοτική συσσώρευση ενός πράγματος γίνεται οριακή, συνεπάγεται την ποιοτική μεταβολή του ίδιου πράγματος. Συγχρόνως ισχύει η ενότητα των αντιθέτων. Το καθετί εμπεριέχει δυνάμει την άρνησή του η οποία όμως είναι όρος της ύπαρξής του. Μετά από δυο χιλιάδες χρόνια ο Hegel κατανόησε τη διαλεκτική λογική: Ναι, κινούνται κυκλικά, Πυθαγόρεια, τα φαινόμενα, αλλά και προχωρούν και αλλάζουν Ηρακλειτικά. Προκύπτει ο κοχλίας, η ελικοειδής, αντί της κυκλικής, κίνηση. Κάθε σπείρα κινείται από μια θέση σε μια αντίθεση και προχωρεί στη σύνθεση που είναι νέα θέση για την επόμενη σπείρα. Ο Marx υιοθέτησε το πρότυπο του Hegel, όχι όμως στο νοητό, αλλά στον αντικειμενικό, πραγματικό κόσμο. Πάνω στη διαλεκτική λογική στήριξε τον ιστορικό υλισμό με τον οποίον προσπάθησε να ερμηνεύσει την ιστορία του κόσμου. Σήμερα όλοι, αριστεροί και δεξιοί, είμαστε μαρξιστές. Κατά τον Marx, οι κύριες δυνάμεις που αντιπαλεύουν είναι η δεξιά και η αριστερά. Και όλοι το δεχόμαστε, εντάσσοντας τον εαυτό μας άλλοι στη δεξιά και άλλοι στην αριστερά. Ο Van der Pol, φυσικός αυτός, έκανε το επόμενο πρότυπο, τις ταλαντώσεις χάλασης, που ερμηνεύουν όλα τα φαινόμενα που υποστήριξε ο Marx, και πιο παλιά ο Αριστοτέλης, σε φυσικό, βιολογικό, ψυχολογικό και κοινωνικό επίπεδο οργάνωσης και επιπλέον είχε μαθηματική έκφραση. Και φθάνω στο πολιτικό επίπεδο που μας καίει.

Η πολιτεία αποσκοπεί στην ευδαιμονία των πολιτών που την απαρτίζουν, είναι η θέση του Αριστοτέλη. Αυτό απαιτεί μια σταθερή, αστασίαστη, πολιτεία. Ο Πλάτων τη φαντάστηκε με φασιστικά στεγανό διαχωρισμό τριών τάξεων, με κομμουνιστική κοινοκτημοσύνη και με πρωτοφανή για την εποχή του δημοκρατία, χωρίς δούλους και με ισότητα των φύλων. Είχε επίγνωση ότι αυτή είναι μια πολιτεία του νοητού κόσμου, άρα δεν μπορεί να υπάρχει σε κανένα τόπο. Ου-τοπία! Ο πραγματιστής Αριστοτέλης όμως είδε με τη διαλεκτική λογική την πολιτική, όπως την είδε αργότερα και ο Marx: Για να μένει σταθερή, αστασίαστη, μια πολιτεία, πρέπει διαρκώς να αλλάζει!

Υπάρχουν δύο δυνάμεις που διέπουν την πολιτεία: η βούληση του λαού, η ηθική με άλλα λόγια, και οι νόμοι, η βούληση των αρχόντων που είναι απαραίτητο να έχουν εξουσία, ακόμη και με νόμιμη βία, για να μη διαλυθεί η κοινωνία. Η ηθική, η βούληση της “σιωπηλής πλειοψηφίας” έχει το μειονέκτημα πως, επειδή είναι σιωπηλή, δεν είναι σαφώς εκφρασμένη και επομένως επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Αντίθετα, οι νόμοι, που είναι γραπτοί, είναι σαφείς και σε μια σωστή κοινωνία δεν έχουν εσωτερικές αντιφάσεις (ο ένας νόμος να ακυρώνει τον άλλο). Όμως, οι πραγματικές, οι αντικειμενικές συνθήκες, διαρκώς αλλάζουν. Πρώτα, το υλικό της πολιτείας, οι πολίτες της, διαρκώς αλλάζει. Κάποιοι γεννιόνται, κάποιοι πεθαίνουν, κάποιοι έρχονται, κάποιοι φεύγουν. Από τη μεταπολίτευση ως τώρα πέρασαν ήδη δύο γενιές. Έχομε δεχθεί στον τόπο μας ικανό αριθμό μετοίκων με διάφορες ιδιότητες (οικονομικοί μετανάστες, πρόσφυγες κλπ). Οι ήρωες της μεταπολίτευσης είναι πια πεθαμένοι ή παροπλισμένοι. Δεύτερο, αλλάζουν και οι αντικειμενικές συνθήκες. Στις δεκαετίες 1990-2010 είχαμε σημαντική οικονομική άνεση, έκτοτε, ακόμη σήμερα, σφίγγομε επικίνδυνα το ζωνάρι. Από τη μεταπολίτευση ως τώρα, είχαμε τρομακτικές αλλαγές γύρω μας, που στο μισό σχεδόν αιώνα που έχει περάσει, δεν συνειδητοποιούμε πόσο ριζικές είναι. Κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση και ενώθηκαν οι δυο Γερμανίες. Ένα κράτος δίπλα μας (Γιουγκοσλαβία) διαλύθηκε βίαια, ενώ άλλα αναδύθηκαν (Σερβία, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία κλπ). Ανήκομε στο σκληρό πυρήνα μιας συνομοσπονδίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχοντας ανταλλάξει μέρος της εθνικής κυριαρχίας μας με το δικαίωμα αρνησικυρίας στη συνομοσπονδία.

Όλα τα παραπάνω, άλλος πληθυσμός και άλλες αντικειμενικές συνθήκες, έχουν αλλάξει τη βούληση της κοινωνίας μας. Στο μεταξύ, ο βασικός νόμος μας, το Σύνταγμά μας, μένει αμετάβλητο. Επιπλέον το ίδιο το Σύνταγμα προβλέπει ότι τα βασικά άρθρα του δεν επιτρέπεται να αλλάξουν ποτέ στον αιώνα τον άπαντα! Μα είναι δυνατό; Η ποιοτική αλλαγή έχει αιτία την οριακή διάσταση μεταξύ νόμου και ηθικής. Αν δεν υπάρξει ειρηνική αλλαγή, είναι αδύνατο να αποφευχθεί η βία. Ο φόβος μπορεί να την καθυστερήσει, όχι να τη σταματήσει. Και η βία, είτε πετύχει αλλαγή του νόμου είτε επιβολή του ενάντια στη λαϊκή βούληση, έχει ολέθρια αποτελέσματα που αλλοιώνουν σημαντικά την πολιτεία για πολλές γενιές.