ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΑΛΑΝΤΩΣΕΙΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 8 Νοεμβρίου, 2019

Πολλές από τις λειτουργίες του οργανισμού μας λειτουργούν σα μια ταλάντωση. Η ταλάντωση αυτή είναι ασύμμετρη και εμπεριέχει ψυχολογικά και φυσιολογικά φαινόμενα. Τα ψυχολογικά φαινόμενα υπάγονται στη βούληση και στη στάση (συναίσθημα) με σχετικά ασήμαντη συμμετοχή της γνώσης. Παράδειγμα: Πείνα. Ταλαντώνεται η βούληση από τη θέση «θέλω να» φάω στην αντίθεση «θέλω να μη» φάω. Μεταξύ των φάσεων, «θέλω να» και «θέλω να μη», παρεμβάλλεται η «σωματική» φάση της πρόσληψης τροφής. Αυτή χαρακτηρίζεται από θετική ανάδραση. «Τρώγοντας έρχεται η όρεξη». Η θετική ανάδραση συνοδεύεται από ψυχολογική ευχαρίστηση. Απολαμβάνομε το φαγητό μας. Μόλις έλθει ο κόρος, υπάρχει ανερέθιστη φάση «θέλω να μη» φάω άλλο. Ακόμη και η θέα του πιο νόστιμου μεζέ τότε δεν ανοίγει την όρεξη, μπορεί μάλιστα, αν έχει κάποιος παραφάει, να του προξενεί αηδία. Μεταξύ της θέσης «θέλω να μη» και της θέσης «θέλω να» παρεμβάλλεται η φάση «δεν θέλω να». Σ΄ αυτήν έχει τελειώσει η ανερέθιστη περίοδος. Δεν θέλει κάποιος να φάει, δεν ξεκινά τη διαδικασία να βρει και να προσλάβει τροφή, αλλά αν παρουσιασθεί κατάλληλο ερέθισμα, π.χ. ένας νόστιμος μεζές, μεταπίπτει πρόωρα στη φάση «θέλω να» και προχωρεί στη «σωματική φάση» της λήψης τροφής. Αν δεν υπάρξει ερέθισμα, απλώς με την πάροδο του χρόνου, η βραδεία πορεία από τη φάση «θέλω να μη», εξελίσσεται στη φάση «θέλω να», το άτομο πεινάει και ξεκινά τη διαδικασία της λήψης τροφής. Ο κύκλος της ταλάντωσης έχει ολοκληρωθεί και αρχίζει από την αρχή. Η λειτουργία αυτής της ταλάντωσης είναι κύριος τρόπος για την αυτοσυντήρηση, να μην πεθάνει το άτομο από ασιτία. Αυτή η σύνδεση είναι αντικείμενο φιλοσοφικών διλημμάτων. Τρώμε για να ζούμε ή ζούμε για να τρώμε; Σε κάποιες περιπτώσεις αποσυνδέεται η ταλάντωση της πείνας από τη συνέπειά της, την αυτοσυντήρηση. Τρώμε παραπάνω ή λιγότερο από όσο χρειάζεται για την επιβίωσή μας. Και στη μια περίπτωση και στην άλλη, οι συνέπειες είναι σοβαρές, τόσο για την ποιότητα όσο και για τη διάρκεια της ζωής μας.

Υπάρχουν μεγάλο πλήθος τέτοιων φυσιολογικών ταλαντώσεων. Η δίψα, η έπειξη για ούρηση και αποπάτηση, η ερωτική επιθυμία είναι παραδείγματα. Θα εστιασθώ στην τελευταία.

Οι φάσεις είναι ίδιες μ΄ αυτές που περιέγραψα για την πείνα. «Θέλω να» κάνω έρωτα. «Σωματική φάση», κάνω έρωτα με θετική ανάδραση και ύψιστη ευχαρίστηση. «Θέλω να μην» κάνω έρωτα μόλις φθάσω στον οργασμό  και για άλλοτε άλλο διάστημα είναι αδύνατο να επαναλάβω την ερωτική πράξη (ανερέθιστη φάση), έστω και αν μου παρουσιάζεται προκλητικό ερέθισμα. Ακολουθεί η φάση «δεν θέλω να» κάνω έρωτα, αλλά με το κατάλληλο ερέθισμα, π.χ. τη θέα ενός προκλητικού γυμνού, διεγείρομαι. Με την πάροδο του χρόνου έρχεται η θέση «θέλω να» και ακολουθεί η σωματική φάση. Ο ίμερος για έρωτα θα ικανοποιηθεί με κάθε τρόπο, με ετερόφυλη ή ομόφυλη συνουσία, με αυτοϊκανοποίηση, με ονείρωξη κλπ. Ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην ταλάντωση της πείνας και του έρωτα είναι ότι η πρώτη ικανοποιείται με νεκρή φύση (όλες οι τροφές προέρχονται άμεσα ή έμμεσα από νεκρά φυτά ή ζώα), ενώ η δεύτερη με ζώσα φύση. Και η ζώσα φύση έχει και αυτή βούληση που η νεκρή δεν έχει. Τα ανώτερα σχετικά ζώα είναι δύο μορφών με συμπληρωματική κατασκευή των γεννητικών τους οργάνων που διαθέτουν ηδονικούς υποδοχείς, έτσι που της μιας μοιάζει με εκμαγείο της άλλης. Αυτό οδηγεί στην επικράτηση της ερωτικής σχέσης μεταξύ ετεροφύλων στη φύση. Κι αυτή η ερωτική ταλάντωση συνεπάγεται τη διατήρηση του είδους.

Ο άνθρωπος είναι ένα μικτό αγελαίο και κοινωνικό ζώο δηλαδή είναι πολιτικό ζώο. Τα αγελαία ζώα ζουν ελεύθερα και άνισα (το ισχυρό επικρατεί στο ασθενές), τα κοινωνικά (π.χ. μέλισσες, μυρμήγκια) ζουν ανελεύθερα (ενεργούν μόνο αντανακλαστικά) και ίσα (απέναντι στις υποχρεώσεις που τους επιβάλλει η κοινωνική ζωή και στην πρόσβασή τους στις διατροφικές αποθήκες). Το πολιτικό ζώο, ο άνθρωπος, επιλέγει αυτός τους νόμους που διέπουν την κοινωνία του. Αυτός επιλέγει επομένως και περιορισμούς στις περιοδικές λειτουργίες του, της διατροφής και του έρωτα. Τα κοινωνικά ζώα διαθέτουν διατροφικές αποθήκες που δεν έχουν τα αγελαία. Ο άνθρωπος διαθέτει διατροφικές αποθήκες που αυτοπολλαπλασιάζονται, όπως είναι το καλλιεργήσιμο χωράφι και ένα κοπάδι γιδοπρόβατα. Για να το επιτύχει αυτό θέτει περιορισμούς στα άτομα που αφορούν κύρια στην ταλάντωση της διατροφής και του έρωτα. Οι πρωτόπλαστοι (οι πρώτοι άνθρωποι που έζησαν ως υποτυπωδώς πολιτικά ζώα) βίωσαν τον απαγορευμένο καρπό (διατροφική εγκράτεια) και την κάλυψη των γεννητικών τους οργάνων με φύλλα συκιάς (γενετήσια εγκράτεια). Τέτοιους περιορισμούς κανένα άλλο ζώο δεν τους έχει. Ως πού όμως μπορούν να φθάσουν αυτοί, χωρίς να βλάψουν τα άτομα, τελικά την κοινωνία;

Από τις ερωτικές απαγορεύσεις κύρια είναι, από πανάρχαια χρόνια, η απαγόρευση της αιμομιξίας, κυρίως μεταξύ γονέων και τέκνων, αλλά και μεταξύ αδελφών. Παραβίαση της απαγόρευσης αναφέρεται στη μυθολογία συνήθως ως βδελυρή πράξη που τιμωρείται από το θείο, μερικές φορές όμως ως ιερή πράξη. Ο Οιδίπους τιμωρείται αυστηρά για τη συνεύρεση με τη μητέρα του, αλλά ο Λωτ που ζευγάρωσε  και με με τις δυο του κόρες, ήταν εκλεκτός του Θεού. Οι Φαραώ παντρεύονταν τις αδελφές τους, αλλά στην Ελληνική μυθολογία ο γάμος μεταξύ αδελφών ήταν βαριά αμαρτία.  Εξαρτάται από τις κοινωνικές συνθήκες, καθώς η απαγόρευση έχει ένα κύριο σκοπό, κοινωνικό: να εξασφαλίσει ότι μετά το θάνατο του κύριου των αποθηκών δεν θα διαλυθούν αυτές. Στη μητριαρχία ο πατέρας ήταν άγνωστος και δεν έπρεπε να γίνει γνωστός, διότι αν αυτός γινόταν ο κύριος της αποθήκης, αυτή θα διαλυόταν με το θάνατό του, αφού τα τέκνα του θα ήταν άγνωστα. Για να είναι ο πατέρας γνωστός πρέπει να συνευρίσκεται μόνον αυτός και κανένας άλλος, με κάποια γυναίκα. Η εμφάνιση της βίας για το σφετερισμό των αποθηκών ανέδειξε την πατριαρχία καθώς οι άνδρες ήταν ικανότεροι από τις γυναίκες στη βία. Και οδήγησε στην μονογαμία των γυναικών.

Όπως σε κάθε ταλάντωση αυτού του είδους, και στις ψυχοφυσιολογικές ταλαντώσεις μπορούν να παρουσιασθούν έκρυθμες καταστάσεις. Η καταπολέμησή τους απαιτεί αναζήτηση των αιτίων και απομάκρυνσή τους. Όμως, από τη φύση της, αυτού του είδους η ταλάντωση γίνεται τόσο πιο ανθεκτική σε εξωγενείς επιδράσεις που την απορρυθμίζουν, όσο υψηλότερη είναι η συχνότητά της. Αν σε ένα ζευγάρι αρχίζει να παρεμβάλλεται ένα τρίτο πρόσωπο, η αύξηση της συχνότητας των συνευρέσεών του μπορεί να δράσει αποτρεπτικά στη διάλυση του γάμου.

 

 

ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΑΛΑΝΤΩΣΕΙΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 8 Νοεμβρίου, 2019

Πολλές από τις λειτουργίες του οργανισμού μας λειτουργούν σα μια ταλάντωση. Η ταλάντωση αυτή είναι ασύμμετρη και εμπεριέχει ψυχολογικά και φυσιολογικά φαινόμενα. Τα ψυχολογικά φαινόμενα υπάγονται στη βούληση και στη στάση (συναίσθημα) με σχετικά ασήμαντη συμμετοχή της γνώσης. Παράδειγμα: Πείνα. Ταλαντώνεται η βούληση από τη θέση «θέλω να» φάω στην αντίθεση «θέλω να μη» φάω. Μεταξύ των φάσεων, «θέλω να» και «θέλω να μη», παρεμβάλλεται η «σωματική» φάση της πρόσληψης τροφής. Αυτή χαρακτηρίζεται από θετική ανάδραση. «Τρώγοντας έρχεται η όρεξη». Η θετική ανάδραση συνοδεύεται από ψυχολογική ευχαρίστηση. Απολαμβάνομε το φαγητό μας. Μόλις έλθει ο κόρος, υπάρχει ανερέθιστη φάση «θέλω να μη» φάω άλλο. Ακόμη και η θέα του πιο νόστιμου μεζέ τότε δεν ανοίγει την όρεξη, μπορεί μάλιστα, αν έχει κάποιος παραφάει, να του προξενεί αηδία. Μεταξύ της θέσης «θέλω να μη» και της θέσης «θέλω να» παρεμβάλλεται η φάση «δεν θέλω να». Σ΄ αυτήν έχει τελειώσει η ανερέθιστη περίοδος. Δεν θέλει κάποιος να φάει, δεν ξεκινά τη διαδικασία να βρει και να προσλάβει τροφή, αλλά αν παρουσιασθεί κατάλληλο ερέθισμα, π.χ. ένας νόστιμος μεζές, μεταπίπτει πρόωρα στη φάση «θέλω να» και προχωρεί στη «σωματική φάση» της λήψης τροφής. Αν δεν υπάρξει ερέθισμα, απλώς με την πάροδο του χρόνου, η βραδεία πορεία από τη φάση «θέλω να μη», εξελίσσεται στη φάση «θέλω να», το άτομο πεινάει και ξεκινά τη διαδικασία της λήψης τροφής. Ο κύκλος της ταλάντωσης έχει ολοκληρωθεί και αρχίζει από την αρχή. Η λειτουργία αυτής της ταλάντωσης είναι κύριος τρόπος για την αυτοσυντήρηση, να μην πεθάνει το άτομο από ασιτία. Αυτή η σύνδεση είναι αντικείμενο φιλοσοφικών διλημμάτων. Τρώμε για να ζούμε ή ζούμε για να τρώμε; Σε κάποιες περιπτώσεις αποσυνδέεται η ταλάντωση της πείνας από τη συνέπειά της, την αυτοσυντήρηση. Τρώμε παραπάνω ή λιγότερο από όσο χρειάζεται για την επιβίωσή μας. Και στη μια περίπτωση και στην άλλη, οι συνέπειες είναι σοβαρές, τόσο για την ποιότητα όσο και για τη διάρκεια της ζωής μας.

Υπάρχουν μεγάλο πλήθος τέτοιων φυσιολογικών ταλαντώσεων. Η δίψα, η έπειξη για ούρηση και αποπάτηση, η ερωτική επιθυμία είναι παραδείγματα. Θα εστιασθώ στην τελευταία.

Οι φάσεις είναι ίδιες μ΄ αυτές που περιέγραψα για την πείνα. «Θέλω να» κάνω έρωτα. «Σωματική φάση», κάνω έρωτα με θετική ανάδραση και ύψιστη ευχαρίστηση. «Θέλω να μην» κάνω έρωτα μόλις φθάσω στον οργασμό  και για άλλοτε άλλο διάστημα είναι αδύνατο να επαναλάβω την ερωτική πράξη (ανερέθιστη φάση), έστω και αν μου παρουσιάζεται προκλητικό ερέθισμα. Ακολουθεί η φάση «δεν θέλω να» κάνω έρωτα, αλλά με το κατάλληλο ερέθισμα, π.χ. τη θέα ενός προκλητικού γυμνού, διεγείρομαι. Με την πάροδο του χρόνου έρχεται η θέση «θέλω να» και ακολουθεί η σωματική φάση. Ο ίμερος για έρωτα θα ικανοποιηθεί με κάθε τρόπο, με ετερόφυλη ή ομόφυλη συνουσία, με αυτοϊκανοποίηση, με ονείρωξη κλπ. Ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην ταλάντωση της πείνας και του έρωτα είναι ότι η πρώτη ικανοποιείται με νεκρή φύση (όλες οι τροφές προέρχονται άμεσα ή έμμεσα από νεκρά φυτά ή ζώα), ενώ η δεύτερη με ζώσα φύση. Και η ζώσα φύση έχει και αυτή βούληση που η νεκρή δεν έχει. Τα ανώτερα σχετικά ζώα είναι δύο μορφών με συμπληρωματική κατασκευή των γεννητικών τους οργάνων που διαθέτουν ηδονικούς υποδοχείς, έτσι που της μιας μοιάζει με εκμαγείο της άλλης. Αυτό οδηγεί στην επικράτηση της ερωτικής σχέσης μεταξύ ετεροφύλων στη φύση. Κι αυτή η ερωτική ταλάντωση συνεπάγεται τη διατήρηση του είδους.

Ο άνθρωπος είναι ένα μικτό αγελαίο και κοινωνικό ζώο δηλαδή είναι πολιτικό ζώο. Τα αγελαία ζώα ζουν ελεύθερα και άνισα (το ισχυρό επικρατεί στο ασθενές), τα κοινωνικά (π.χ. μέλισσες, μυρμήγκια) ζουν ανελεύθερα (ενεργούν μόνο αντανακλαστικά) και ίσα (απέναντι στις υποχρεώσεις που τους επιβάλλει η κοινωνική ζωή και στην πρόσβασή τους στις διατροφικές αποθήκες). Το πολιτικό ζώο, ο άνθρωπος, επιλέγει αυτός τους νόμους που διέπουν την κοινωνία του. Αυτός επιλέγει επομένως και περιορισμούς στις περιοδικές λειτουργίες του, της διατροφής και του έρωτα. Τα κοινωνικά ζώα διαθέτουν διατροφικές αποθήκες που δεν έχουν τα αγελαία. Ο άνθρωπος διαθέτει διατροφικές αποθήκες που αυτοπολλαπλασιάζονται, όπως είναι το καλλιεργήσιμο χωράφι και ένα κοπάδι γιδοπρόβατα. Για να το επιτύχει αυτό θέτει περιορισμούς στα άτομα που αφορούν κύρια στην ταλάντωση της διατροφής και του έρωτα. Οι πρωτόπλαστοι (οι πρώτοι άνθρωποι που έζησαν ως υποτυπωδώς πολιτικά ζώα) βίωσαν τον απαγορευμένο καρπό (διατροφική εγκράτεια) και την κάλυψη των γεννητικών τους οργάνων με φύλλα συκιάς (γενετήσια εγκράτεια). Τέτοιους περιορισμούς κανένα άλλο ζώο δεν τους έχει. Ως πού όμως μπορούν να φθάσουν αυτοί, χωρίς να βλάψουν τα άτομα, τελικά την κοινωνία;

Από τις ερωτικές απαγορεύσεις κύρια είναι, από πανάρχαια χρόνια, η απαγόρευση της αιμομιξίας, κυρίως μεταξύ γονέων και τέκνων, αλλά και μεταξύ αδελφών. Παραβίαση της απαγόρευσης αναφέρεται στη μυθολογία συνήθως ως βδελυρή πράξη που τιμωρείται από το θείο, μερικές φορές όμως ως ιερή πράξη. Ο Οιδίπους τιμωρείται αυστηρά για τη συνεύρεση με τη μητέρα του, αλλά ο Λωτ που ζευγάρωσε  και με με τις δυο του κόρες, ήταν εκλεκτός του Θεού. Οι Φαραώ παντρεύονταν τις αδελφές τους, αλλά στην Ελληνική μυθολογία ο γάμος μεταξύ αδελφών ήταν βαριά αμαρτία.  Εξαρτάται από τις κοινωνικές συνθήκες, καθώς η απαγόρευση έχει ένα κύριο σκοπό, κοινωνικό: να εξασφαλίσει ότι μετά το θάνατο του κύριου των αποθηκών δεν θα διαλυθούν αυτές. Στη μητριαρχία ο πατέρας ήταν άγνωστος και δεν έπρεπε να γίνει γνωστός, διότι αν αυτός γινόταν ο κύριος της αποθήκης, αυτή θα διαλυόταν με το θάνατό του, αφού τα τέκνα του θα ήταν άγνωστα. Για να είναι ο πατέρας γνωστός πρέπει να συνευρίσκεται μόνον αυτός και κανένας άλλος, με κάποια γυναίκα. Η εμφάνιση της βίας για το σφετερισμό των αποθηκών ανέδειξε την πατριαρχία καθώς οι άνδρες ήταν ικανότεροι από τις γυναίκες στη βία. Και οδήγησε στην μονογαμία των γυναικών.

Όπως σε κάθε ταλάντωση αυτού του είδους, και στις ψυχοφυσιολογικές ταλαντώσεις μπορούν να παρουσιασθούν έκρυθμες καταστάσεις. Η καταπολέμησή τους απαιτεί αναζήτηση των αιτίων και απομάκρυνσή τους. Όμως, από τη φύση της, αυτού του είδους η ταλάντωση γίνεται τόσο πιο ανθεκτική σε εξωγενείς επιδράσεις που την απορρυθμίζουν, όσο υψηλότερη είναι η συχνότητά της. Αν σε ένα ζευγάρι αρχίζει να παρεμβάλλεται ένα τρίτο πρόσωπο, η αύξηση της συχνότητας των συνευρέσεών του μπορεί να δράσει αποτρεπτικά στη διάλυση του γάμου.

 

 

ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΤΙΜΕΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 7 Νοεμβρίου, 2019.

Από τον Αναξιμένη και τον Ηράκλειτο ξεκίνησαν οι “νόμοι” της διαλεκτικής, ακολουθήθηκαν συστηματικά από τον Αριστοτέλη και ολοκληρώθηκαν από τον Hegel στον ιδεατό κόσμο και τον Marx, στον αντικειμενικό κόσμο. Κάθε όλον αποτελείται από μέρη, από τα οποία το ένα είναι αντίθετο από το άλλο. Κι όταν η ποσοτική συσσώρευση ενός πράγματος γίνεται οριακή, συνεπάγεται την ποιοτική μεταβολή του ίδιου του πράγματος.  Σ΄ αυτά στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό η πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη και, ιδιαίτερα του Marx (ιστορικός υλισμός). Τόσο ο Marx όσο και ο Hegel αναγνώρισαν κάποια περιοδικότητα σ΄ αυτή την εξέλιξη που την θεώρησαν ελικοειδή κίνηση. Ο κόσμος αλλάζει διαρκώς, όπως παρατήρησε ο Ηράκλειτος, αλλά, περνώντας διαρκώς από τις ίδιες φάσεις, μοιάζει σα να μένει αναλλοίωτος, όπως τον ονειρεύθηκαν ο Πυθαγόρας και ο Πλάτων. Οι φάσεις είναι θέση, αντίθεση και σύνθεση που αποτελεί τη θέση για την επόμενη έλιξη. Πριν από 90 χρόνια περίπου ο Van der Pol παρατήρησε ότι αυτή η εξέλιξη μοιάζει περισσότερο με ταλάντωση (“χάλασης” την ονόμασε) παρά με σπείρα, διότι είναι ασύμμετρη και την περιέγραψε μαθηματικά, ενώ κατασκεύασε το πρώτο ηλεκτρικό μοντέλο της που αναπαρήγαγε τον καρδιακό ρυθμό. Πριν από λίγες δεκαετίες αυτό το μοντέλο τελειοποιήθηκε στην Ελλάδα. Ισχυρίσθηκε ότι το πρότυπό του αναπαριστάνει τις εξελισσόμενες καταστάσεις στο φυσικό, βιολογικό, ψυχολογικό, κοινωνικό κόσμο. Μια κεντρική ιδέα σ΄ αυτό το πρότυπο είναι οι κρίσιμες τιμές, σαν κατώφλια (ουδοί), που όταν τις διαβεί η μεταβαλλόμενη κατάσταση, επέρχεται ποιοτική μεταβολή.

Στο πρότυπο της ταλάντωσης, η ποιοτική μεταβολή συνίσταται σε αλλαγή από μια αρνητική σε θετική ανάδραση που θα συναντήσει πάλι έναν ουδό και θα μεταλλαγεί σε αρνητική. Τέτοια ταλάντωση είναι ασύμμετρη. Με αυτούς τους όρους τα φαινόμενα εξελίσσονται ταλαντούμενα μέσα σε προβλεπτά πλαίσια. Η αρνητική φάση είναι δημιουργική, με μόχθο, σχετικά σταθερή και συνήθως συνδέεται με ένα συναίσθημα ασφάλειας, αισιοδοξίας. Η θετική φάση είναι καταναλωτική και γι΄ αυτό κανονικά ευχάριστη, εφόσον δεν γίνει υπερβολική. Όμως υπάρχουν πολλαπλοί ουδοί.

Όπως περιγράφηκε, οι ουδοί από την αρνητική στη θετική και από τη θετική στην αρνητική φάση μπορούν, ως ένα βαθμό να προδιαγράφονται, όπως από ένα σωστό σύνταγμα. Με τον όρο βέβαια πως δεν θα συμβεί ένα απρόοπτο γεγονός, όπως η αδόκητη επιβολή πολέμου. Η φάση με την αρνητική ταλάντωση είναι ευάλωτη σε εξωτερικές επιδράσεις, ενώ εκείνη με τη θετική ταλάντωση (και λίγο μετά) είναι ανερέθιστη, ανθεκτική στις εξωγενείς επιδράσεις. Οι περιοδικές εκλογές στα πιο συνηθισμένα σήμερα πολιτεύματα εξασφαλίζουν σημαντικά τη λειτουργία τέτοιου συστήματος. Ας το δούμε σε ένα οικονομικό παράδειγμα.

Η οικονομία στηρίζεται στη μακροπρόθεσμη ισότητα παραγωγής και κατανάλωσης. Η περίσσεια παραγωγής αφήνει αχρησιμοποίητα τα αγαθά που μοιραία με το χρόνο φθείρονται και αχρηστεύονται, ενώ εξαντλεί τους πόρους της. Τα κοπάδια υπερπολλαπλασιαζόμενα, τρώνε όλο το χορτάρι στο λιβάδι και η υπερκαλλιέργεια εξαντλεί τα φυσικά λιπάσματα της γης. Προφανώς δεν είναι δυνατή κατανάλωση μεγαλύτερη από την παραγωγή. Κανονικά υπάρχουν αποθέματα, που όμως, αν η κατανάλωση μένει υψηλή, μακροπρόθεσμα εξαντλούνται. Η κατάσταση, ευτυχώς, κατά κανόνα αυτορρυθμίζεται. Η αυξημένη παραγωγή σημαίνει μείωση των τιμών στα παραγόμενα αγαθά, αυτή αυξάνει την κατανάλωση και η ισορροπία αποκαθίσταται. Αντίθετα, η μειωμένη παραγωγή σημαίνει ακρίβεια, που αποθαρρύνει την κατανάλωση. Σε μια ευνομούμενη κοινωνία, η φάση της παραγωγής συνδέεται με λιτότητα (νηστεία λεγόταν παραδοσιακά), που εναλλάσσεται με κατανάλωση (θυσία ή πασχαλιά, παραδοσιακά). Στη φάση της κατανάλωσης η φύση έχει το χρόνο να αποκαταστήσει τη γονιμότητά της. Αυτή η ταλάντωση μπορεί να συνεχίζεται για μακρό διάστημα. Ωστόσο, αν σε κάποια φάση, για οποιαδήποτε αφορμή, δεν επιτύχει η μετάβαση από τη μια φάση στην άλλη, εμφανίζεται κακοήθης φαύλος κύκλος. Σε ακραία μεγάλη παραγωγή τα προϊόντα, όσο φτηνά κι αν γίνονται, δεν πουλιόνται. Οι παραγωγοί, για να αντεπεξέλθουν, αναγκάζονται να απολύσουν εργαζομένους. Οι εργαζόμενοι όμως είναι καταναλωτές και απολυόμενοι χάνουν την καταναλωτική δύναμή τους και η κατάσταση μεταπίπτει σε κακοήθη φαύλο κύκλο, οικονομική κρίση. Σε ακραία υπερβολική αρνητική παραγωγή, γίνεται κάτι ανάλογο. Η υπερβολική ακρίβεια, φοβίζει τον κόσμο. Όσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα αγοράζουν και σωρεύουν αγαθά που ολοένα γίνονται πιο σπάνια στην αγορά, οι τιμές καλπάζουν ολοένα ψηλότερα, εγκαθίσταται “μαύρη αγορά”, ενώ τα αποθηκευμένα προϊόντα φθείρονται και αχρηστεύονται με το χρόνο. Πάλι οικονομική κρίση. Υπάρχει όμως και παρακάτω ουδός. Αν η κρίση δεν λήξει έγκαιρα, το κράτος εξασθενίζει πολύ. Προστίθενται τώρα και άλλοι φαύλοι κύκλοι, πολιτικοί. Ο κόσμος αγανακτεί, διαμαρτύρεται στους δρόμους δυσκολεύοντας κι άλλο τη λειτουργία της πολιτείας, το κράτος ανταποκρίνεται με βίαιη καταστολή για να αποκαταστήσει την τάξη, οι διαμαρτυρόμενοι αυξάνουν τη βία τους, αμυνόμενοι κατά της κρατικής βίας, η βία γεννά βία. Σ΄ αυτή τη φάση με τη μειωμένη δυνατότητα της πολιτείας μπορεί να βρουν την ευκαιρία εξωτερικοί παράγοντες να ενεργήσουν σε βάρος της είτε με πόλεμο είτε και με άλλα μέσα, π.χ. οικονομική υποδούλωση, προστατευτισμό κλπ.

Ο έσχατος ουδός αφορά τον αφανισμό μιας κοινωνίας. “Ο γέρων, φθονερός και των έργων εχθρός και πάσης μνήμης, έρχεται. Περιτρέχει την θάλασσαν και την γην όλην. Από την στάμναν χύνει τα ρεύματα της λήθης και τα πάντα αφανίζει. Χάνονται αι πόλεις, χάνονται βασίλεια κι έθνη. Αλλ΄ ότε πλησιάσει την γην όπου σας έχει, θέλει αλλάξειν τον δρόμον του ο Χρόνος, το θαυμάσιον χώμα σεβάζων” (Κάλβος). Οι κοινωνίες, όπως και κάθε άνθρωπος, δεν πεθαίνουν. Κάτι επιβιώνει. Σε κάθε άνθρωπο μπορεί να επιβιώνουν ορισμένα κύτταρά του, τα γεννητικά, στους απογόνους του, ενώ επιβιώνουν τα πνευματικά κατάλοιπά του και η μνήμη του αποτυπωμένη, σα σε εκμαγείο, στην κοινωνία. Και από τις κοινωνίες κάτι επιβιώνει, που μπορεί κάποτε να αναστηθεί, όπως, έστω και ανάπηρη, η Ελλάδα μετά από αιώνες σκλαβιάς. Ο πολιτισμός μιας κοινωνίας είναι το πιο ανθεκτικό στοιχείο που διαθέτει. Και ο γερο-Χρόνος, ο Κρόνος, καταπίνει τα παιδιά του, αλλά κάποτε θα τα εμέσει κι αυτά θα αποκαταστήσουν την τάξη.

Υπάρχει άραγε ουδός, μετά τον οποίον δεν έχει επιστροφή; Φοβούμαι πως αρχίζει ήδη να είναι ορατός. Είναι ένας τρίτος παγκόσμιος πόλεμος, που θα είναι πυρηνικός. Είναι η κλιματική αλλαγή, που έχει αρχίσει να είναι ορατή με γυμνό μάτι, και σε λίγες δεκαετίες γίνεται μη αντιστρεπτή, αν δεν πάρουμε, τώρα αμέσως τα κατάλληλα μέτρα. Και ο φόβος της υποδούλωσής μας στο παιδί μας, την τεχνολογία, από την οποία ολοένα περισσότερο εξαρτιόμαστε για την επιβίωσή μας.

 

ΘΕΤΙΚΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

• Δημ. Α. Σιδερής, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 5 Νοεμβρίου 2019

Πριν από μερικές δεκαετίες διάβασα (The Sciences) για ένα νησί στον Ειρηνικό, όπου ο δήμαρχος ήταν άτεγκτος οικολόγος. Το νησί είχε χωρισθεί στα δύο. Το μισό κατοικημένο από ανθρώπους, το άλλο μισό αφημένο σε υπέροχη ζούγκλα με άφθονη πανίδα, ακόμη και ελέφαντες. Και ήλθε αναβροχιά για καιρό. Το κατοικημένο μέρος δεν άλλαξε. Έφεραν νερό από αλλού, κι εξακολούθησε να έχει σπίτια, δρόμους και πολύ πράσινο. Ο δήμαρχος απαγόρευσε κάθε επέμβαση στη ζούγκλα. Η Φύση αυτορρυθμίζεται, σαν το καπιταλιστικό laissez faire. Όμως εκεί ξεράθηκε κάθε χλοερό στοιχείο. Οι ελέφαντες έφαγαν το δάσος κι ύστερα τέλειωσαν όλα.

Ο άνθρωπος δεν επιβιώνει χωρίς τη φύση, ενώ η Φύση επιζεί χωρίς τον άνθρωπο. Αποδεικνύεται εδώ και μερικά δισεκατομμύρια χρόνια. Το στερνοπαίδι της όμως, ο άνθρωπος, το πήρε πάνω του. Δεν είναι κτήτορας της Φύσης για να δικαιούται να την εκμεταλλεύεται και καταστρέφει. Όμως δεν μπορεί και να απέχει από τη Φύση, είναι μέρος της. Mε το υπερόπλο του, τη λογική, υποχρεούται να τη στηρίζει όποτε υπάρχει ανάγκη. Η εμπειρία 2,5 χιλιάδων ετών έδειξε ότι η γη μπορεί να θρέψει τον υπερπληθυσμό, καθώς όσο περισσότεροι είναι οι άνθρωποι τόσο πιο παραγωγική γίνεται. Χωρίς ανθρώπους, μετατρέπεται, ανάλογα με το κλίμα, σε ζούγκλα ή σε έρημο, ακατάλληλη για την επιβίωσή μας. Ο κίνδυνος όμως ανέκυψε όχι από την έλλειψη τροφίμων, αλλά από την περίσσεια αποβλήτων, που είναι τοξικά, μακροζωούν και η γη δεν προλαβαίνει να τα ανακυκλώσει. Ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν ήταν τόσο ευτυχισμένη. Σημαντική παράταση ζωής, μείωση λοιμών και λιμών, παιδικής θνησιμότητας, αναλφαβητισμού, μεγάλων συρράξεων κλπ. Ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν βάδιζε με τόσο γοργά βήματα προς τον όλεθρο. Το λένε διεθνείς έρευνες για την κλιματική αλλαγή και έχει αρχίσει να ψιλοαγγίζει τους πολιτικούς, όπως με τη συμφωνία των Παρισίων, από την οποίαν όμως αποχώρισε ο Πρόεδρος Τραμπ.

Η Φύση έχει εμπιστευθεί, στο δημιούργημά της, εμάς, την τύχη της. Μπορούμε να την καταστρέψουμε. Ο πυρηνικός όλεθρος είναι ένας τρόπος, που μπορεί να, αλλά είναι άγνωστο αν ποτέ θα, γίνει. Η ρύπανση του πλανήτη με την υπερθέρμανση είναι ένας άλλος. Όπως μοιάζει η φύση να έχει υποταχθεί στο παιδί της, τον άνθρωπο, έτσι μοιάζει να πορευόμαστε προς την υποταγή του ανθρώπου στο παιδί του, την τεχνολογία. Οι κίνδυνοι αναφέρονται σε απειλές τις επόμενες λίγες δεκαετίες.

Η υγιής πολιτική στάση σήμερα δεν είναι ούτε η δεξιά ούτε η αριστερά, αλλά η οικολογία. Κι όμως, παρόλα τα παραπάνω, δεν φαίνεται να έχει συμπαρασύρει αρκετό κόσμο. Το οικολογικό κίνημα είναι πολιτικό και κοινωνικό κίνημα που αντιμάχεται την ανατροπή της οικολογικής ισορροπίας, την περιβαλλοντική ρύπανση, την κλιματική αλλαγή και άλλες διαταραχές του φυσικού περιβάλλοντος οι οποίες οφείλονται στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Γιατί λοιπόν δεν πείθει; Η απάντηση βρίσκεται στον ορισμό της, παρμένο από τη Βικιπαίδεια: “Αντιμάχεται”. Είναι αρνητικό κίνημα. Θυμίζει την πρωτόγονη αριστερά που σκοπός της ήταν να καταστρέφει ό,τι είχε επιτύχει η αστική πρόοδος. Όμως ό,τι υπάρχει σήμερα, δημιουργήθηκε από την επιστήμη και τα ποικίλα πολιτικά συστήματα, για να ικανοποιεί ανάγκες. Για το σκοπό αυτό, ιδίως ο καπιταλισμός, ήταν υποχρεωμένος να ικανοποιεί και επιθυμίες. Η καλλιέργεια επιθυμιών, π.χ. με διαφήμιση, αυξάνει τη ζήτηση, επομένως αποτελεί ισχυρό κίνητρο για ανάπτυξη. Έτσι όμως φθάσαμε στο να μην προλαβαίνει η Μάνα Φύση να ανακυκλώνει τα απόβλητα των παιδιών της. Επιστρατεύονται ποικίλα επιχειρήματα. Π.χ. μη σκοτώνετε σκύλους, γάτες, αρκούδες, ελέφαντες, καμηλοπαρδάλεις, φάλαινες κλπ. Μου φαίνεται ρατσιστικό. Ισχύει και για αρουραίους, κατσαρίδες, σταφυλοκόκκους, ιούς πολιομυελίτιδας ή AIDS; Αναγκαστικά βάζομε κριτήριο το συμφέρον του ανθρώπου, ενώ για τη Φύση όλα αυτά τα όντα είναι απαραίτητα. Το ουσιαστικό είναι επομένως, να προσπαθούμε να ικανοποιούμε ανάγκες μάλλον παρά επιθυμίες. Από την άλλη, η ικανοποίηση επιθυμιών είναι που δίνει ποιότητα στη ζωή μας, ενώ η ικανοποίηση αναγκών μας απαλλάσσει από τη δυστυχία. Η ευδαιμονία όμως, όπως τη φαντάζονταν οι πρόγονοί μας, υλιστές και ιδεαλιστές, σημαίνει επίτευξη σκοπών που μόνοι μας θέτομε. Αυτοί προϋποθέτουν στοιχειώδη κάλυψη αναγκών και κοινωνική αναγνώριση, αλλά, απαραιτήτως, δημιουργία προσωπικών στόχων, καθαρά ανθρώπινη ικανότητα. Εδώ υπάγεται και η αξία της φιλοκαλίας: “Φιλοκαλοῦμεν μετ΄ εὐτελείας”, δηλαδή χωρίς πολυτέλεια, έλεγε ο Περικλής, κατά το Θουκυδίδη. Κάνομε ό,τι είναι αναγκαίο, αλλά το κάνομε ωραίο!

Η αρνητική στάση της σύγχρονης οικολογίας απωθεί τους ανθρώπους, διότι τα ισχύοντα ικανοποιούν επιθυμίες, αλλά και ανάγκες. Όχι στις πλαστικές σακούλες. Σωστό, αλλά πώς θα βγάζω τα σκουπίδια μου για να τα πάρει ο δήμος; Να μη σκοτώνουμε τους λύκους, αλλά πώς θα σώζουμε το κοπάδι τα πρόβατά μας; Να μην καίμε πετρέλαιο, αλλά πώς θα ζεσταινόμαστε, πώς θα κινούμαστε, πώς θα βλέπουμε κλπ.

Τώρα εμπλέκονται οι ιδιοτέλειες των συμφερόντων, υπερτονίζοντας τις παρενέργειες των οικολογικών επιλογών. Παραδείγματα. Οι ανεμογεννήτριες που μπορούν ως ένα βαθμό να αντικαταστήσουν το πετρέλαιο, είναι όχι μόνο οικονομικά ασύμφορες, αλλά και αντιαισθητικές και ενοχλούν τα αγριοπούλια. Ναι, η εγκατάστασή τους είναι δαπανηρή και η απόδοσή τους είναι μικρή, αλλά η ενέργεια, ατέλειωτη, προσφέρεται δωρεάν και δεν καταλείπει τοξικά απόβλητα. Είναι αντιαισθητικές, αλλά περισσότερο από π.χ. τις στήλες της ΔΕΗ που ανεχόμαστε; Εξάλλου, είδα στήλες ηλεκτρισμού διαμορφωμένες από καλλιτέχνες σε μορφές ποικίλες, π.χ. διαφόρων ζώων. Τι εμποδίζει να σχεδιάζονται οι ανεμογεννήτριες με αισθητικά ελκυστικό τρόπο; Και ο κίνδυνος για τα αρπακτικά πτηνά, μπορεί να μειωθεί, π.χ. με ανεμογεννήτριες σε κάθετο, αντί του οριζόντιου άξονα, εγκλεισμένες σε κατάλληλο κλωβό. Όχι στη καταστροφή ακτών και ρεμάτων. Χωρίς ανθρώπινη φροντίδα καταλήγουν σε σκουπιδότοπο. Πώς προφυλάσσονται οικολογικά; Όχι στην καύση δασών. Μα αυτό που πρώτιστα μας ενδιαφέρει δεν είναι να μην καίγονται, αλλά να έχουμε δάση. Κι αυτό σημαίνει να φυτέψουμε εκατομμύρια δέντρα στους παλιούς δασωμένους τόπους και να φυλάμε τα δάση από ανθρώπινες επεμβάσεις, από ανθρώπινες δραστηριότητες όλο το χρόνο. Όχι στο λιγνίτη π.χ. της Πτολεμαΐδας, μας επιβάλλονται μάλιστα γι΄ αυτό διεθνή πρόστιμα. Και τι θα γίνει η ανεργία στην περιοχή; Αλλά γιατί να μη μετατραπεί η περιοχή σε π.χ. φυτώριο εκατομμυρίων δενδρυλίων για την Πανελλήνια αναδάσωση και/ή κέντρο ανακύκλωσης για ενέργεια και/ή ζωοτροφές; Πόσιμο νερό από θάλασσα και ηλιακή ενέργεια (υπάρχει Ελληνική τεχνογνωσία) για μετατροπή των χιλιάδων ξερονησιών μας σε κατοικήσιμους τόπους, παραγωγούς ενέργειας φυσικής και βιολογικής. Όχι απαγόρευση της υπέρμετρης αλίευσης χωρίς παράλληλη όδωση της ιχυοκαλλιέργειας, οστρακοκαλλιέργειας, μαλακιοκαλλιέργειας κλπ. Χίλια ναι στη θετική οικολογία!

 

 

 

 

 

ΗΤΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΗ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Πρωινός Λόγος, Τρίκαλα, 31 Οκτωβρίου 2019

Η Αθηναϊκή δημοκρατία νίκησε τη μοναρχία των Μήδων στο Μαραθώνα και, αργότερα, μαζί με τις υπόλοιπες Ελληνικές πολιτείες, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές. Άρα, η δημοκρατία είναι το ισχυρότερο πολίτευμα. Λογικό. Αφού όλοι οι πολίτες μετέχουν στη λήψη αποφάσεων για την πατρίδα τους, είναι και έτοιμοι να διαθέσουν, σε έσχατη ανάγκη, και τη ζωή τους γι΄ αυτήν, για το σύστημα που τους επιτρέπει να αποφασίζουν για τον τρόπο της ζωής τους. Βέβαια, είχαν αδυναμίες. Δεν μετείχαν ως πολίτες οι γυναίκες, που κύριος ρόλος τους ήταν να ανατρέφουν τους πολίτες/στρατιώτες άνδρες. Υπήρχαν δούλοι, που οποτεδήποτε μπορούσαν να επαναστατήσουν και, επομένως, ένα μέρος του στρατού ήταν υποχρεωμένο να νοιάζεται για τους δούλους και όχι για τους εχθρούς. Και, βέβαια, οι μέτοικοι, που είχαν ζήσει μια ζωή μέσα στις πολιτείες, τις υπηρετούσαν με όσα τους πρόσφεραν, δεν ήταν πολίτες, με ελάχιστες ευκαιριακές εξαιρέσεις από άρχοντες ιδιαίτερα δημοκρατικούς.

Με όλα τα παραπάνω, ωστόσο, η δημοκρατία δεν ήταν το ισχυρότερο πολίτευμα. Η Αθηναϊκή δημοκρατία υπέκυψε μετά στη Σπαρτιατική ολιγαρχία. Η ολιγαρχία, επομένως, είναι πολίτευμα ισχυρότερο από τη δημοκρατία. Με όλες τις αδυναμίες της κι αυτή, βέβαια, όσον αφορά τις γυναίκες, τους είλωτες, τους περιοίκους. Όμως κι αυτή δεν είναι το ισχυρότερο πολίτευμα. Μαζί, δημοκρατίες και ολιγαρχίες Ελληνικές ηττήθηκαν από τη Μακεδονική μοναρχία στη Χαιρώνεια. Και εκεί τέλειωσε η κλασική αρχαιότητα. Ο κύκλος έκλεισε. Η μοναρχία (Πέρσες) ηττήθηκε από τη δημοκρατία (Έλληνες), η δημοκρατία (Αθηναίοι) ηττήθηκε από την ολιγαρχία (Σπαρτιάτες), και τα δύο αμόναρχα καθεστώτα ηττήθηκαν από τη μοναρχία (Μακεδόνες).

Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι κανένα πολίτευμα δεν είναι ισχυρότερο από τα άλλα! Η ισχύς είναι αποτέλεσμα κυρίως της τεχνολογικής υπεροπλίας. Οι Δωριείς νίκησαν και κατέστρεψαν όλους τους τόπους που συναντούσαν στην κάθοδό τους, καθώς είχαν σιδερένια όπλα, ενώ οι ντόπιοι είχαν χάλκινα. Οι Μακεδόνες νίκησαν τους εχθρούς τους καθώς τα δόρατά τους, οι σάρισες, ήταν σημαντικά μακρότερα (τα δέντρα στη Μακεδονία ήταν ψηλότερα από την υπόλοιπη Ελλάδα) από τα δόρατα των λοιπών Ελλήνων. Οι Αμερικανοί νίκησαν τους Ιάπωνες διαθέτοντας την ατομική βόμβα. Όμως ούτε μόνη της η τεχνολογική υπεροπλία αρκεί. Είναι και η στρατηγική ικανότητα. Ηγέτες όπως ο Μιλτιάδης, ο Θεμιστοκλής, ο Αλέξανδρος και, αργότερα, ο Καίσαρας, ο Αύγουστος, ο Ηράκλειος, και πολλοί άλλοι, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην έκβαση των βίαιων αναμετρήσεων. Είναι ακόμη και το μεγάλο πλήθος. Τι να κάνουν οι 300 του Λεωνίδα απέναντι στα εκατομμύρια (λέει ο Ηρόδοτος, προφανώς υπερβάλλοντας) των Περσών; Και είναι, ακόμη η οικονομική ευρωστία με την οποίαν μπορεί να αγορασθεί σχεδόν οτιδήποτε από τα παραπάνω (εκτός ίσως από τη στρατηγική ιδιοφυΐα). Όλα αυτά συμπλεκόμενα αποτελούν την ισχύ, που θα νικήσει τους πιο ανίσχυρους.

Είμαστε τόσο ανίσχυροι μπροστά στους γίγαντες που μας περιβάλλουν, δυνάμεις πλανηταρχικές ή απλώς γιγαντιαίες, που απορίας άξιο είναι πώς επιβιώνομε. Μήπως για την επιβίωση υπάρχει κάτι ισχυρότερο από την Ισχύ;

Οι Αθηναίοι ηττήθηκαν κατά κράτος από τους Λακεδαιμονίους. Αυτοί μπήκαν νικητές στην Αθήνα, απαίτησαν να γκρεμισθούν τα οχυρωματικά έργα, τα μακρά τείχη, επέβαλαν ένα ολιγαρχικό καθεστώς από τριάκοντα τυράννους, που στους λίγους μήνες που κυβέρνησαν εκτέλεσαν μεγάλο αριθμό πολιτικών αντιπάλων τους, τόσο που ο πνευματικός μέντοράς τους, ο Πλάτων, εξέφρασε τον αποτροπιασμό του. Όμως, οι Σπαρτιάτες τίποτε άλλο δεν έθιξαν από τον περίβλεπτο Αθηναϊκό πολιτισμό. Το ίδιο τον σεβάστηκαν αργότερα οι Μακεδόνες που εισέβαλαν κατακτητές στις Ελληνικές πολιτείες. Το ίδιο, σχεδόν τον προσκύνησαν, μετέπειτα οι Ρωμαίοι κυρίαρχοι, που μάλιστα διδάχθηκαν από αυτόν. Να λοιπόν που στην επιβίωση εκείνο που μετράει δεν είναι η φυσική ισχύς ενός συνόλου, αλλά η πνευματική ισχύς του, ο πολιτισμός του.

Σήμερα επιβιώνουν ένα σωρό κράτη-έθνη. Δεν είναι και πολύ ελεύθερα. Ακόμη και οι γίγαντες, φοβούνται τους άλλους γίγαντες και ο φόβος παραλύει την ελευθερία. Όμως επιβιώνουν. Εμείς;

Όποιος μας απειλεί με σκοπό να μας αφανίσει, σφάζοντας όλους μας, δεν μπορεί να το κάνει, ακόμη κι αν έχει την αναγκαία υπεροπλία, καθώς ξέρει ότι θα αντιμετωπίσει το σύνολο του Πλανήτη εναντίον του. Εξάλλου θα επιβιώσουν οι διάσπαρτοι σε όλο τον κόσμο Έλληνες, που ο αριθμός τους είναι συγκρίσιμος με εκείνο των Ελλήνων πολιτών που ζουν στην Ελλάδα. Μπορεί όμως να μας ακρωτηριάσει και μπορεί να μας υποδουλώσει στερώντας μας τα υπολείμματα ελευθερίας που μας έχουν απομείνει. Εξάλλου θα συναντήσει την αντίστασή μας. Πόσο ισχυρή είναι αυτή; Πόσο έτοιμος είναι να θυσιάσει κάθε Έλληνας τη ζωή του για την πατρίδα του, όταν…

Όταν στην Επανάσταση οι ήρωες είτε δολοφονήθηκαν (π.χ. Οικονόμου, Ανδρούτσος, Καραϊσκάκης) ή καταδικάστηκαν από το επίσημο κράτος (π.χ. Κολοκοτρώνης, Νικηταράς); Όταν μετά την αντίσταση στους κατακτητές στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο η συμμετοχή σε αντιστασιακή ομάδα θεωρήθηκε έγκλημα με βαριές συνέπειες, από τον αποκλεισμό για οποιαδήποτε δημόσια θέση ως την εκτόπιση και την εκτέλεση (κάποιοι από τους αναγνώστες μου ίσως πουν “καλά τους έκαναν!”). Γιατί ο σύγχρονος Έλληνας να θέλει να πολεμήσει εναντίον κάποιου εισβολέα;

Και για ποιο σκοπό να πολεμήσει; Για να επιβιώσει ο πολιτισμός που αποτελεί την ταυτότητα των Ελλήνων είναι μια εύλογη απάντηση. Και ο πολιτισμός έχει τρία στοιχεία, ένα γνωστικό (επιστήμη) ένα συναισθηματικό (τέχνη) και ένα βουλητικό (ηθική με την πολιτική που την υπηρετεί). Ως επιστήμονες, πολλοί είναι οι Έλληνες που διαπρέπουν, κυρίως στο εξωτερικό, όπου υπάρχει η αναγκαία τεχνολογία, αλλά (και γι΄ αυτό αξίζει να καμαρώνουμε) και εδώ, με τα πενιχρά μέσα που διαθέτει το κράτος μας. Για τη δυνατότητα των Ελλήνων να παράγουν και να διαδίδουν γνώση αξίζει να πολεμήσω θέτοντας σε κίνδυνο ακόμη και τη ζωή μου, αν χρειασθεί. Όμως το κράτος μας δεν δείχνει να το βλέπει έτσι, αν σκεφθούμε πόσο μικρό ποσοστό του προϋπολογισμού διατίθεται για επιστημονική έρευνα και εκπαίδευση.

Ως καλλιτέχνες, μουσουργοί, λογοτέχνες, εικαστικοί κλπ, οι Έλληνες επίσης δεν υστερούμε διεθνώς. Βέβαια κάποιοι, με διεθνή προβολή, Μ. Θεοδωράκης, Μ. Λουντέμης, Γ. Ρίτσος, χαράκτης Τάσσος κ.ά, διώχθηκαν συστηματικά κατά περιόδους από το επίσημο καθεστώς.

Ως προς το πολιτικό μέρος, απρόθυμα θα διέθετε τη ζωή του ο Έλληνας πολίτης για να επιλέγει μια στιγμή κάθε 4 χρόνια μεταξύ προεπιλεγμένων, πληρεξουσίους, όχι για συγκεκριμένη πράξη, αλλά για τα πάντα, μαζί ως κυβέρνηση, βουλή και δικαιοσύνη.

Κι όμως στο σύγχρονο διεθνή ανταγωνισμό, μόνο η έμφαση στην πολιτιστική ανάπτυξή μας μπορεί να μας επιτρέψει την επιβίωση.

ΟΧΙ ΣΕ ΟΛΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gm

Ηπειρωτικός Αγών, 1 Νοεμβρίου 2019

Επανειλημμένα έχω τονίσει την ανάγκη για μια οικολογική στροφή της ανάπτυξης. Είναι προφανής ο κίνδυνος που διατρέχομε. To να πριονίζεις το κλαδί που κάθεσαι είναι καθαρή ανοησία, παρατηρεί σωστά ο Φίλιππος Δραγούμης. Κι όμως υπάρχει μια τεράστια ποικιλία οικολογικών παραλλαγών,  χωρίς να έχουν μπορέσει να κερδίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού.  Γιατί; Είναι βέβαια η παντοδύναμη πίεση των συμφερόντων. Αλλά κι αυτή στηρίζεται σε κάποια δεδομένα, που μεγεθύνονται διαφημιστικά ή και με άλλους, λιγότερο αθώους, τρόπους.

Η απάντηση είναι, μου φαίνεται, εξίσου προφανής. Η όποια εξέλιξη (πρόοδο την ονομάζομε, δεν ξέρω αν είναι) έγινε στην προσπάθεια να καλύπτουμε διαρκώς τις ανάγκες, αλλά και τις επιθυμίες μας. Έτσι αναπτύχθηκε η τεχνολογία. Σχεδόν διπλασιάσθηκε το προσδόκιμο επιβίωσης μέσα σε ένα αιώνα, μειώθηκαν σημαντικά οι λοιμοί και οι λιμοί, περιορίσθηκε πρωτοφανώς ο αναλφαβητισμός σε όλο τον πλανήτη κλπ. Ο Norberg θεωρεί ότι αυτό είναι επίτευγμα του καπιταλισμού. Μπορεί να έχει δίκιο, αλλά δεν υπάρχει απόδειξη, αφού τα ίδια έχουν επιτευχθεί και σε χώρες μη καπιταλιστικές, όπως η Κίνα, η Κούβα κλπ, και μάλιστα υπό διαρκή απειλή, και με συνθήκες εμπάργκο από τον υπόλοιπο κόσμο. Το πρόβλημα είναι ότι έτσι αυξήθηκε τεράστια ο πληθυσμός της γης. Πάντοτε υπήρχε ο φόβος του υπερπληθυσμού, είχε επισημανθεί ήδη στη Ρωμαϊκή εποχή και τεκμηριώθηκε επιστημονικά από τον Malthus.  Με τον υπερπληθυσμό δεν θα μπορεί να τραφεί ο κόσμος και όλοι θα πεθάνουν. Κι όμως ο μεγάλος αυτός επιστήμονας διαψεύσθηκε. Κι αυτό διότι όσο αυξάνεται ο πληθυσμός τόσο αυξάνεται και η παραγωγή. Αν ένας τόπος μείνει χωρίς ανθρώπους, γίνεται άξενος, ακατάλληλος για ανθρώπους, ζούγκλα ή έρημος, ανάλογα με το κλίμα. Κι όμως ο κίνδυνος του υπερπληθυσμού είναι τώρα πιο κοντά από ποτέ άλλοτε. Είναι τώρα ορατός, όχι διότι δεν μπορούμε να έχουμε παραγωγή, αλλά διότι δεν προλαβαίνει πια ο πλανήτης μας να ανακυκλώνει τα τοξικά παράγωγά μας. Οι ωκεανοί κινδυνεύουν από τα πλαστικά, η ατμόσφαιρα από το διοξείδιο του άνθρακα και άλλα τοξικά αέρια, η στεριά από τα πολυάριθμα τοξικά χημικά προϊόντα που δεν ανακυκλώνονται.

Οι οικολόγοι αντιδρούν δικαιολογημένα. Όμως το συνηθισμένο πρόβλημα είναι η αρνητική στάση τους. Η εξέλιξη γίνεται για να καλύψει ανάγκες. Ο καπιταλισμός, για να αυξάνει τα κέρδη του, αυξάνει τις ορέξεις, τις επιθυμίες μάλλον παρά τις ανάγκες. Ο περιορισμός των επιθυμιών προς όφελος των αναγκών, είναι μια, προφανής για μένα, συμβολή στη λύση του προβλήματος. Δεν αρκεί όμως, μπροστά στην ακατανίκητη δύναμη του οικονομικού συστήματος, ενώ και το αντίπαλό του, ο κομμουνισμός, δεν πέτυχε καλύτερα αποτελέσματα. Η άλλη σκέψη είναι πιο τεχνολογική. Έχομε ανάγκη από ενέργεια. Οι κύριοι τρόποι προσπορισμού ενέργειας είναι οι υδρογονάνθρακες, πετρέλαιο, αέριο, λιγνίτης κλπ. Είναι ο πιο φθηνός τρόπος, αλλά και από τους πιο τοξικούς. Άλλος τρόπος είναι η πυρηνική ενέργεια. Έχουν γίνει ήδη 6 πυρηνικά ατυχήματα σε διάφορες χώρες. Μεγάλος κίνδυνος. Μένει η φυσική ενέργεια, ο ήλιος με τα φωτοβολταϊκά, ο άνεμος με τις ανεμογεννήτριες, τα κύματα. Δεν εγκαταλείπουν κατάλοιπα, αλλά το κόστος της εγκατάστασης και η απόδοσή τους έχουν πρόβλημα. Επιπλέον, συναντούν, παραδόξως, την αντίδραση των οικολόγων, αλλά και των κατοίκων, καθώς τίποτε δεν γίνεται χωρίς τίμημα.  Για τις ανεμογεννήτριες π.χ. υπάρχει η αντίρρηση, ότι εμποδίζουν τα αγριοπούλια και είναι αντιαισθητικές (που σημαίνει ότι διώχνουν τον τουρισμό). Προσωπικά δεν βλέπω γιατί οι ανεμογεννήτριες είναι πιο αντιαισθητικές από τις κολώνες της ΔΕΗ για τις οποίες δεν υπάρχει αντίρρηση. Εξάλλου, τι εμποδίζει κάθε ανεμογεννήτρια να είναι αισθητικά καμωμένη, π.χ. με κάποιο γλυπτό στο στέλεχός της; Φαντάσθηκα 9 ανεμογεννήτριες στον Κιθαιρώνα στη μορφή των 9 Μουσών καθεμιά! Για τον κίνδυνο των αρπακτικών πουλιών, υπάρχουν λύσεις. Σκέφτομαι μια λύση που την παρουσιάζω σχηματικά. Ο άξονας περιστροφής δεν είναι οριζόντιος, αλλά κατακόρυφος και η όλη κατασκευή βρίσκεται σε ένα κλωβό. Το βασικό είναι να σκεφτόμαστε θετικά, να μη λέμε όχι σε όλα, αλλά να προτείνουμε τι να γίνει που να ικανοποιεί ανάγκες (όχι επιθυμίες) με το μικρότερο δυνατό περιβαλλοντικό κόστος.

Ένα άλλο παράδειγμα αρνητικής στάσης είναι στις πλαστικές σακούλες. Αναρωτιέμαι, υπάρχει τεκμηρίωση για μείωση της ρύπανσης από αυτές από τότε που αρχίσαμε να τις πληρώνουμε στη σουπερμάρκετ; Δεν αποκλείεται, αλλά δεν αρκεί. Χρειάζεται απαγόρευση αυτών και όλων των πλαστικών μιας χρήσης που δεν καλύπτουν ανάγκες. Ανάγκη είναι π.χ. οι σύριγγες μιας χρήσης, χάρη στις οποίες σχεδόν εξαφανίσθηκαν νοσήματα όπως η ηπατίτιδα Β. Όμως τις πλαστικές σακούλες τις χρειαζόμαστε όχι τόσο για να κουβαλάμε τα ψώνια από τη σουπερμάρκετ στο σπίτι, αλλά για να μεταφέρουμε τα απόβλητά μας από το σπίτι, στους τόπους παραλαβής τους από τα οχήματα του δήμου. Για να μεταφέρω τα ψώνια μπορώ να χρησιμοποιώ δίχτυα ή σακούλες πολλαπλών χρήσεων, όπως έκανα πριν από μερικές δεκαετίες. Για να μεταφέρω όμως τα απόβλητα, τώρα που δεν έχω αυλή με κότες και κατσίκες να τρώνε τα αποφάγια μου, τι να κάνω; Το δίχτυ και οι σακούλες πολλαπλών χρήσεων δεν κάνουν γι΄ αυτή τη δουλειά. Μήπως άλλοι λαοί (πιο πολιτισμένοι!) από εμάς έχουν βρει τη λύση; Ομολογώ πως δεν ξέρω.

Φυσικά, πρέπει να επέμβει η διεθνής κοινότητα για τις μεγάλες καταστροφές, που μάλιστα φαίνεται να γίνονται σκόπιμα για ικανοποίηση συμφερόντων. Δύσκολα πείθομαι ότι η καταστροφή στον Αμαζόνιο δε γίνεται για κερδοσκοπία, αφού δεν απαγορεύεται η χρησιμοποίηση των καμένων για οποιαδήποτε χρήση πλην της αναδάσωσης. Και, φυσικά, το ακόρεστο κυνήγι ζώων, φαλαινών, ελεφάντων, λιονταριών κλπ όχι για κάλυψη αναγκών ή προστασία, αλλά για ικανοποίηση επιθυμιών πρέπει να σταματήσει. Και αυτό απαιτεί παγκόσμια επιβολή. Το θέμα μου όμως είναι ότι η οικολογική συνείδηση είναι απαραίτητη. Αλλά για να γίνει συνείδηση, πρέπει να μην είναι μια αρνητική στάση, του τύπου “όχι σε όλα”, αλλά μια θετική στάση, πρόταση για εναλλακτικό τρόπο κάλυψης αναγκών, έστω και με κάποιο κόστος.

Φυσικά υπάρχουν και άλλες σκέψεις. Η γονιμοποίηση ακατοίκητων περιοχών με τη σύγχρονη τεχνολογία, π.χ. μεταφορά νερού στη Σαχάρα, δημιουργεί συνθήκες ανακατανομής του πληθυσμού. Το ίδιο, με άλλους τρόπους, μπορεί να γίνει πιο πυκνοκατοικημένη η Σιβηρία. Ο τεχνολογικός τρόπος τέτοιων λύσεων υπάρχει. Εκείνο που χρειάζεται είναι η συνεννόηση των ανθρώπων και η κατάλληλη στροφή των οικολογικών οργανώσεων στο να πιέζουν για θετικές λύσεις, αντί να γίνονται άλλοτε αντιπαθείς (με κατηγορίες από τα παγκόσμια συμφέροντα για συγκαλυμμένη κερδοσκοπία) κι άλλοτε γραφικές.