ΑΝΑΤΡΟΠΗ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 22 Νοεμβρίου 2019

Καμιά κατάσταση δεν είναι μόνιμη (Ηράκλειτος). Η αλλαγή παίρνει αρκετά συχνά ανατρεπτικό χαρακτήρα, ιδίως όταν τεχνητά, ακόμη και βίαια, έχει εμποδισθεί για αρκετό διάστημα. Αλλαγή μπορεί να σημαίνει βελτίωση, αλλά μπορεί και επιδείνωση. Βελτίωση σημαίνει καλύτερη οργάνωση, μεγαλύτερη τάξη, χωρίς ένταση, επιδείνωση σημαίνει αταξία, αποδόμηση, σύμφωνη με το φυσικό νόμο της εντροπίας. Σ΄ αυτή τη φυσική πορεία των πραγμάτων οι άνθρωποι, έχοντας Λόγο, επεμβαίνομε. Οι φαύλοι κύκλοι καραδοκούν. Και η πρόβλεψη του μέλλοντος είναι πολύ επισφαλής. “Θεοὶ μὲν γὰρ μελλόντων, ἂνθρωποι δὲ γιγνομένων, σοφοὶ δὲ προσιόντων αἰσθάνονται” (Φιλόστρατος).

Κάθε νέα κατάσταση που προκύπτει από προηγούμενη, λαβαίνει τα μέτρα της για να μην ανατραπεί. Κάθε νέο καθεστώς, όπως κι αν προέκυψε, θεσπίζει ότι απαγορεύεται να αλλάξει με οποιονδήποτε νόμιμο τρόπο (έτσι λέει π.χ. το άρθρο 110 του δικού μας Συντάγματος). Καθώς όμως οι συνθήκες αναπόδραστα αλλάζουν, και το καθεστώς πρέπει να αλλάζει προσαρμοζόμενο στις νέες καταστάσεις. Αλλιώς έρχεται σε σύγκρουση μ΄ αυτές. Με σαφήνεια ο Αριστοτέλης διατύπωσε τη διαλεκτική αρχή και ο Marx την υλοποίησε. Μια ποσότητα αθροιζόμενη φθάνει σε μια κρίσιμη τιμή και τότε μεταπίπτει σε ποιοτική αλλαγή. Κι αυτήν, όταν είναι πολιτική, εμείς οι άνθρωποι, που είμαστε τα όργανά της, αλλά και οι αιτίες της, πολλές φορές την επισπεύδομε. Έτσι, η ανατροπή γίνεται αναπόφευκτη. Σα φυσικός νόμος. Το πρόβλημα όμως, που δεν το σκεπτόμαστε συνήθως, είναι: τι ακολουθεί;

Μια απόπειρα για ανατροπή έχει άμεση συνέπειά της την αντίδραση της κρατούσας κατάστασης που έχει με το μέρος της την εξουσία, δηλαδή τις δυνάμεις καταστολής και τη νομιμότητα. Ο αγώνας που ακολουθεί είναι άνισος, αλλά όταν το εύρος των ανατρεπτικών δυνάμεων είναι μεγάλο, τότε μπορεί να επιτύχει η ανατροπή. Όταν όμως και η ισχύς των συντηρητικών δυνάμεων είναι ισχυρή, η ανατροπή μπορεί να οδηγήσει σε περισσότερο ολοκληρωτικό καθεστώς. Πάντοτε υπάρχει κάτι καλύτερο από το “άριστο” και κάτι χειρότερο από το “χείριστο”. Το σημαντικό επομένως είναι οι προσπάθειες αλλαγής που ξεκινούν από ορισμένη αιτία, τη διάσταση μεταξύ ηθικής βούλησης του λαού και νομικής βούλησης των αρχόντων, να συνδέεται με ένα σκοπό, που, έστω αδρά, να δείχνει τον προσανατολισμό της αλλαγής. Όχι δηλαδή να φύγουμε από ένα κολασμένο λιμάνι, αλλά να κατευθυνθούμε προς ένα άλλο, παραδεισένιο, λιμάνι. Ξέροντας πάντα πως υπάρχει χειρότερο από το κολασμένο και καλύτερο από το παραδεισένιο. Σωφροσύνη λοιπόν σε κάθε εξέγερση είναι απαραίτητη. Σκοπός είναι, φυσικά, αυτή η “σωφροσύνη” να οργανώσει καλύτερα, όχι να ανακόψει την εξέγερση. Να κάποια παραδείγματα.

Στην Επανάσταση του 1821 μεγάλοι προοδευτικοί διανοητές, όπως ο Κοραής, ο Καποδίστριας, αλλά και πιο ενεργά, ο Γρηγόριος Ε΄, ήταν αντίθετοι στην επανάσταση. Σαφέστερα, ο Κοραής, βασισμένος πάνω στους παραπάνω συλλογισμούς, υποστήριζε ότι οι Έλληνες πρέπει πρώτα να αποκτήσουν παιδεία και μετά να εξεγερθούν. Το επιχείρημα ακούεται αρκετά σωστό, μόνο που έχει ένα εγγενές σφάλμα. Κανένα καθεστώς δεν επιτρέπει την ανάπτυξη μιας ανατρεπτικής του παιδείας. Οι Έλληνες, αγράμματοι κατά 99% τότε, ποτέ δεν θα αποκτούσαν παιδεία, ικανή να ανατρέψει την Οθωμανική αυτοκρατορία. Ευτυχώς είχαν υπάρξει εκείνο τον καιρό πνευματικές δυνάμεις που το έβλεπαν αλλιώς. Συνέδεαν την προσπάθεια ανατροπής με ένα όραμα. Ο Ρήγας Φεραίος έβλεπε εξέγερση όλων των υποτελών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ώστε στη θέση της, και στη θέση της προηγούμενης, στον ίδιο χώρο, Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας, να αναπτυχθεί μια Δημοκρατία στα πρότυπα της Γαλλικής Δημοκρατίας. Έστω κι αν αυτή είχε εκφυλισθεί στη Ναπολεόντια αυτοκρατορία που είχε πια κατακρημνισθεί. Η Φιλική Εταιρεία πάλι είχε προχωρήσει σε μια Πανβαλκανική εξέγερση και είχε οργανώσει με αξιόλογη οργανωτική προσπάθεια τέτοιο εγχείρημα. Η Ελληνική Επανάσταση προχώρησε με απρόβλεπτες ήττες και νίκες. Τέθηκε υπό την αιγίδα του θρησκευτικού συντηρητισμού. Διχάστηκε στα πλαίσια ταξικών (και προσωπικών) διαφορών. Τελικά έφθασε να κρέμεται από μια τρίχα, όταν η προετοιμασμένη (χάρη στο δανεισμό) βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων, και πάλι σε σχεδόν απρόβλεπτες συνθήκες, μας έδωσε την ελευθερία από τον Οθωμανικό ζυγό. Παράλληλα μας υποδούλωσε στον Προστατευτισμό των Μεγάλων Δυνάμεων.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε ένα όραμα, τη Μεγάλη Ελλάδα. Το οργάνωσε και το επιδίωξε αδιαφορώντας για όποιες παρενέργειες, όπως ήταν ο Εθνικός Διχασμός. Απαίτησε θυσίες μεγαλύτερες από όσες άντεχε ο Ελληνικός πληθυσμός, που δεν τον υπολόγισε σωστά. Αναγκάσθηκε να κάνει διμέτωπο αγώνα, κατά του συντηρητικού βασιλικού καθεστώτος και κατά της αριστεράς με το “ϊδιώνυμο”, έχασε τις εκλογές, και μαζί με την απουσία της χαρισματικής προσωπικότητας του Βενιζέλου οδηγήθηκε ο Ελληνισμός στη μεγαλύτερη καταστροφή που έχει υπάρξει ποτέ στην υπερτρισχιλιετή ιστορία μας.

Η δικτατορία του 1967 ήταν η αντίδραση στην αποτυχημένη προσπάθεια να εξαλειφθούν τα βαριά κατάλοιπα του εμφύλιου πολέμου. Η δεξιά ολιγαρχία με τον τότε βασιλιά, και η εξίσου ανεπαρκής προοδευτική παράταξη που επιδίωκε μια μετριοπαθή αλλαγή, χωρίς σαφή στόχο, έφερε την κρίση που οδήγησε στη δικτατορία. Στόχος της ήταν να διατηρηθεί η υπάρχουσα κατάσταση με κάθε μέσο και ο τρόπος επιβολής της είχε προγραμματισθεί με επιτυχία κάτω από την επίβλεψη του ΝΑΤΟ. Φυσικά, η λαϊκή αγανάκτηση κάποτε πλημμύρισε και έφθασε στην εξέγερση του Πολυτεχνείου.

Μπορεί να υπάρχουν ποικίλες συνωμοσιολογικές θεωρίες, αλλά η μαζική εκδήλωσή του ήταν αυθόρμητη. Απρογραμμάτιστος ήταν και ο στόχος της εξέγερσης. Το “ψωμί, παιδεία, ελευθερία” ήταν συναισθηματικό σύνθημα, όχι ολοκληρωμένος πολιτικός σκοπός. Απέδειξε ότι μια εξέγερση από τον απλό, άοπλο, λαό μπορεί να επιτύχει την ανατροπή ενός κακού καθεστώτος. Ωστόσο, δεν πρόβλεπε το μετά. Εδώ φάνηκε η ανεπάρκεια της πνευματικής ηγεσίας μας, πολιτικής και λοιπής, που καταδίκαζε τη δικτατορία, αλλά δεν είχε ετοιμάσει διάδοχη κατάσταση. Από τους σημαντικούς πολιτικούς της εποχής, ο Μαρκεζίνης είχε συμβιβασθεί σε μια ανεπαρκή, οιονεί μεταρρύθμιση, ο Καραμανλής και ο Α. Παπανδρέου δεν είχαν μπορέσει να οργανώσουν ένα σαφή στόχο και ήταν απροετοίμαστοι για να λάβουν ενεργό μέρος σε μια εξέγερση που έγινε αυθόρμητη από το λαό. Κι έτσι η ανατροπή που έφερε το Πολυτεχνείο ακολουθήθηκε από την καλύτερα προετοιμασμένη χειρότερη εκδοχή της δικτατορίας του Ιωαννίδη, που, όχι μόνο κατέστειλε την τάση για αποκατάσταση της δημοκρατίας αλλά και κατέληξε στην Κυπριακή τραγωδία, τη δεύτερη μεγάλη εθνική καταστροφή μετά το 1922.

Ήδη βιώνομε ένα οριακά υποφερτό καθεστώς ολιγαρχίας, με την κακή όψη της. Η αντικατάστασή του από δημοκρατία μοιάζει απαραίτητη. Ωστόσο, είναι καλά παγιωμένη η ολιγαρχία. Και μια προσπάθεια αλλαγής (ή ανατροπής) της προϋποθέτει στόχο με σωφροσύνη και οργάνωσή, όχι μόνο ανατροπή του υπάρχοντος καθεστώτος.