ΕΓΩ ΚΑΙ Ο ΧΩΡΟΣ ΜΟΥ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας

Διάλεξη που δόθηκε στο 9o Διαπανεπιστημιακό σεμινάριο βιώσιμης ανάπτυξης, πολιτισμού και παράδοσης, Σύρος, 16 Σεπτεμβρίου 2019

Εισαγωγή.

Ο χώρος, μαζί και με το χρόνο αποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ο λόγος, η σκέψη μας. Η ύπαρξή μας, το Εγώ μας δηλαδή, είναι τρισυπόστατη. Το υποστηρίζουν ψυχολόγοι (π.χ. Wiliam James¹), ψυχαναλυτές (π.χ. Sigmund Freud²) και φιλόσοφοι (π.χ. Søren Kierkegaard³, Martin Heidegger⁴, Jean Paul Sartre⁵). Καθένας από αυτούς δίνει διαφορετικό όνομα σε καθεμιά από τις τρεις υποστάσεις, αλλά όλοι εννοούν τη σχέση του Εγώ μας γενικά με το περιβάλλον μας, με τον εαυτό του και με το έλλογο περιβάλλον του, την κοινωνία. Θα προσπαθήσω να αναλύσω στα επόμενα τις διαφορές και τις σχέσεις μεταξύ των τριών υποστάσεων του Εγώ, το μηχανισμό με τον οποίον σχηματίζονται οι έννοιες του λόγου, του χρόνου και του χώρου στη βάση των εξαρτημένων αντανακλαστικών και των ταλαντωτών χάλασης και να επισημάνω τη σημασία του χώρου για το άτομο και την κοινωνια.

Τρισυπόστατο Εγώ. Η γένεση της ύπαρξής μας περνάει από τρεις σταθμούς. Πρώτος σταθμός είναι η σύλληψη, όταν ένα πατρικό σπερματοζωάριο ενώνεται με ένα μητρικό ωάριο. Το γονιμοποιημένο ωάριο είναι αισθητό από οποιονδήποτε και αναπτύσσεται με έναν απολύτως προδιαγεγραμμένο τρόπο που ενυπάρχει στο ζεύγος που έγινε ένα ον. Η μητέρα του παρέχει προστασία και ενέργεια, αλλά δεν επιδρά στον τρόπο που αναπτύσσεται και λειτουργεί. Το αισθητό Εγώ γεννήθηκε. Μέσα στη μήτρα το έμβρυο δέχεται στην επιφάνειά του ερεθίσματα και από μέσα του και απέξω του, από τη μητέρα. Τα ερεθίσματα αυτά είναι σταθερά, χάρη στους ομοιοστατικούς, αρνητικά αναδραστικούς, μηχανισμούς των δύο οντοτήτων, αλλά και απολύτως ίδια. Ίδια θερμοκρασία, υγρασία, πίεση κλπ. Λόγω της απόλυτης ομοιότητας των ερεθισμάτων από μέσα και απέξω του, το έμβρυο αδυνατεί να συλλάβει την ύπαρξή του, μολονότι τα πάντα γύρω του την αντιλαμβάνονται. Με τη γέννηση, απότομα σχάζεται αυτή η ομοιότητα σε σταθερό, όπως ενδομήτρια, εσωτερικό περιβάλλον και σε ασταθές, διαρκώς μεταβαλλόμενο εξωτερικό περιβάλλον. Έτσι το νεογνό αρχίζει για πρώτη φορά να συνειδητοποιεί την ύπαρξή του: νοητό Εγώ. Αυτός είναι ο δεύτερος σταθμός. Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ζώο. Κι έρχεται ο τρίτος σταθμός της ύπαρξής μας. Κάποια στιγμή το νέο όν θα εισαχθεί στην κοινωνία του με μια κοινωνική τελετή. Αμφιδρόμια λεγόταν στην αρχαιότητα, βάπτιση στη Χριστιανική κοινωνία, περιτομή στην ιουδαϊκή και τη μουσουλμανική κοινωνία, εγγραφή στα ληξιαρχικά βιβλία στις πολιτικές κοινωνίες. Οι διαφορές και οι σχέσεις μεταξύ των τριών υποστάσεων του Εγώ συνοψίζονται στο συνημμένο πίνακα. Το νοητό και το κοινωνικό Εγώ είναι ακέραια και άτμητα, αλλά το αισθητό Εγώ μπορεί να είναι ακρωτηριασμένο. Το αισθητό και το νοητό Εγώ είναι μοναδικά, αλλά τα κοινωνικά Εγώ είναι όλα ίδια. Το αισθητό Εγώ ζει στο φυσικό, κοινόχρητο χρόνο και χώρο. Το νοητό Εγώ ζει σε μια μοναδική στιγμή, τώρα, και σε ένα μοναδικό σημείο, εδώ. Το κοινωνικό Εγώ, παριστάνοντας το εντύπωμα του ατόμου στην κοινωνία, μπορεί να ζει στη μνήμη της για απροσδιόριστο χρόνο και να είναι παρόν οπουδήποτε.

 

 

Πίνακας Ι. Σχέσεις και διαφορές μεταξύ των τριών υποστάσεων του Εγώ

Αισθητό Εγώ	Νοητό Εγώ	Κοινωνικό Εγώ
Μπορεί να ακρωτηριασθεί	Ακέραιο/άτμητο	Ακέραιο/άτμητο
Μοναδικό	Μοναδικό	Όλα ίδια
Φυσικός χρόνος	Μία στιγμή: Τώρα	Δυνητικά αθάνατο
Φυσικός χώρος	Ένα σημείο: Εδώ	Δυνητικά πανταχού παρόν
Αισθητό από τον Κόσμο	Αντιληπτό μόνο από το ίδιο	Κοινωνικό εκμαγείο, αισθητό από τους άλλους
Υπάρχει από τη σύλληψη	Υπάρχει από τη γέννηση	Υπάρχει μετά από κοινωνική τελετή
Πεθαίνει μόλις αρχίσει η αφομοίωσή του με το περιβάλλον	Πεθαίνει όταν παύσει οριστικά να διακρίνει τον εαυτό του από το περιβάλλον	Πεθαίνει με μια κοινωνική τελετή, συνεχίζοντας να “ζει” στη μνήμη της κοινωνίας

 

Λόγος, χρόνος, χώρος. Ο Πλάτων ξεχώρισε πρώτος με σαφήνεια το νοητό από τον αισθητό κόσμο. Θεώρησε ότι ο νοητός κόσμος είναι ο πραγματικός, αιώνιος, αναλλοίωτος, ενώ ο αισθητός είναι φθαρτός, ένα κακέκτυπό του. Όλοι αποδέχονται έκτοτε αυτό το διαχωρισμό. Όμως ο Επίκουρος θεώρησε ότι ο νοητός κόσμος ξεκινά από τον αισθητό. “Πᾶς γὰρ λόγος ἀπὸ τῶν αἰσθήσεων ἢρτηται“. Η θέση του ενισχύθηκε από το Thomas Aquinas, τον John Locke και άλλους που κατέληξαν ότι “Nihil in intellectu quod non prius in sensu” Τίποτε δεν υπάρχει στη νόηση που δεν πέρασε προηγουμένως απο τις αισθήσεις. Ο Immanuel Kant όμως παρατήρησε ότι έχομε κάποιες έννοιες που δεν προκλήθηκαν από εξωγενή ερεθίσματα, διότι αυτά είναι η προσθήκη ή αφαίρεση ενέργειας από τις αισθήσεις μας, αλλά αυτές οι έννοιες δεν είναι μορφές ενέργειες. Τέτοιες είναι ο Λόγος, ο Χρόνος, ο Χώρος, κλπ που, υποστήριξε ενυπάρχουν μέσα μας μόλις γεννηθούμε, είναι a priori έννοιες, αντίθετα από τις συνηθισμένες, τις a posteriori, που εισάγονται μέσα μας διαμέσου των αισθήσεών μας. Ωστόσο, ο μηχανισμός των εξαρτημένων αντανακλαστικών μπορεί να βοηθήσει να κατανοήσουμε πώς σχηματίζονται μετά τη γέννησή μας τέτοιες a priori εννοιες.

Ένα αισθητό από όλους ερέθισμα που προσπίπτει σε ένα αισθητήριό μας συνεπάγεται διέγερση ειδικής περιοχής του εγκεφάλου, όπου μετατρέπεται σε νοητό αίσθημα. Μπορεί όμως και να ακολουθείται από μια αισθητή ανταπόκριση, που είναι κίνηση ή έκκριση, ανεξάρτητα από το είδος του ερεθίσματος. Αυτό είναι ένα φυσιολογικό αντανακλαστικό. Αν, πριν από αυτό, επανειλημμένα προηγείται ένα άλλο άσχετο (εξαρτημένο) ερέθισμα σε ένα άλλο αισθητήριο, δημιουργείται ένα νέο αντανακλαστικό που δεν προϋπήρχε. Τώρα η διέγερση αυτού του δεύτερου αισθητηρίου συνεπάγεται την ανταπόκριση που φυσιολογικά ακολουθούσε τη διέγερση του πρώτου αισθητηρίου. Το ζώο μαθαίνει έτσι, αλλάζει κατά το ότι διαθέτει πια ένα νέο αντανακλαστικό που δεν το είχε όταν γεννήθηκε. Αν το εξαρτημένο ερέθισμα ακολουθεί μετά το φυσιολογικό, εξαρτημένο ερέθισμα δεν σχηματίζεται. Έτσι, με τη δημιουργία πολλαπλών εξαρτημένων αντανακλαστικών, το άτομο μαθαίνει να ξεχωρίζει το πριν από το μετά, δηλαδή αποκτά την αίσθηση του χρόνου.

Ο άνθρωπος έχει μια επιπλέον ικανότητα. Μπορεί να σχηματίζει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά. Δηλαδή, σχηματίζεται νέο αντανακλαστικό αν πριν από ένα προκατασκευασμένο εξαρτημένο προηγείται ένα άλλο (δευτεροβάθμια) εξαρτημένο ερέθισμα. Έτσι π.χ. φυσικό αντανακλαστικό είναι η σιελόρροια όταν τοποθετηθεί τροφή στο στόμα. Αν πριν από την τοποθέτηση της τροφής, προηγείται ένα κουδούνισμα, το ζώο μαθαίνει να εκκρίνει σάλιο με το άκουσμα του κουδουνιού (εξαρτημένο αντανακλαστικό). Αν πριν από κάθε φορά που ακούγεται το κουδούνισμα, ο άνθρωπος ακούει τη λέξη “κουδούνι”, μαθαίνει να παράγει σάλιο με το άκουσμα της λέξης “κουδούνι”, δηλαδή μαθαίνει να αναγνωρίζει λέξεις (δευτεροβάθμιο εξαρτημένο αντανακλαστικό).

Το νοητό Εγώ καθενός μας είναι άβατο, έτσι που τα νοητά Εγώ δύο προσώπων δεν μπορούν να επικοινωνούν άμεσα. Ωστόσο, όταν ένα πρόσωπο έχει μέσα του μια έννοια απρόσιτη σε οποιονδήποτε, την μετατρέπει σε αισθητή από όλους λέξη. Κάποιος άλλος την ακούει και σχηματίζει τη δική του έννοια που δεν συγκρίνεται με του πρώτου. Όμως ο δεύτερος μπορεί να ανταποκρίνεται σχολιάζοντας ή απαντώντας σε ό,τι άκουσε. Ο πρώτος ακούει την απάντηση και σχηματίζει νέα έννοια μέσα του, που τώρα είναι συγκρίσιμη με τη δική του αρχική έννοια. Έτσι, με τη βοήθεια της κοινωνίας, που τα άτομα μιλούν μεταξύ τους σχηματίζονται έννοιες που έχουν περίπου κοινό για όλους βάθος και πλάτος, ενώ από τη πλοκή τους σχηματίζεται ο λόγος, περίπου κοινός για όλους.

Μόλις γεννηθούμε αρχίζομε να κινούμαστε αυτόματα, χωρίς αιτία, σαν από μια ταλάντωση. Με τις αέναες κινήσεις του το νεογνό φέρνει σε επαφή τα ποικίλα μέρη του σώματός του με άλλα και αρχίζει να σχηματίζει εξαρτημένα αντανακλαστικά. Παράλληλα με τα αισθήματα αφής, επιπολής και εντωβάθει, στρέφει και το βλέμμα του σε ποικίλες κατευθύνσεις, το κάθε σημείο το βλέπει είτε απλό, αν διασταυρώνονται πάνω του οι ακτίνες του βλέμματός του είτε διπλό αν εστιάζονται σε άλλο σημείο (εικ. 1). Εξάλλου οι εικόνες των αντικειμένων που σχηματίζονται στον αμφιβληστροειδή χιτώνα των ματιών μας διαφέρουν λίγο μεταξύ τους, καθώς κάθε μάτι τα βλέπει από λίγο διαφορετική γωνία (εικ. 2).

Εικ. 1. Όταν ένα βέλος βρίσκεται μπροστά από ένα αστέρι (άνω) και εστιάσουμε το βλέμμα μας στο αστέρι, βλέπομε δύο βέλη (κάτω αριστερά), ενώ αν το εστιάσουμε στο βέλος, βλέπομε δύο αστέρια (κάτω δεξιά).

 

Αν το αντικείμενο εκπέμπει και κάποιον ήχο (π.χ. κουδουνίστρα) αυτός φθάνει με μια μικρή διαφορά φάσεων στα δύο αυτιά μας κι αυτή συνδέεται με την απόσταση του αντικειμένου από τα αυτιά μας. Με τόσο πολλά σύγχρονα ερεθίσματα σχηματίζεται ένα πλήθος εξαρτημένων αντανακλαστικών που τελικά διαμορφώνουν την αίσθηση του χώρου μέσα μας. Ο ερεθισμός κάθε μέρους του σώματός μας δημιουργεί ταυτόχρονα πολλαπλές αισθήσεις, λόγω των αναπτυγμένων εξαρτημένων αντανακλαστικών. Διαμέσου της όρασης και της ακοής η αίσθηση του χώρου επεκτείνεται και πέρα από το σώμα μας, χωρίς την αίσθηση της αφής.

Εικ. 2. Κοιτάζοντας ένα κύβο (άνω) με το δεξί μας μάτι βλέπομε και την αριστερή πλευρά του (κάτω αριστερά), ενώ κοιτάζοντάς τον με το αριστερό μάτι, βλέπομε τη δεξιά πλευρά του (κάτω δεξια).

 

 

 

Μέσα σ΄ αυτό το χώρο ζω εγώ, ο αισθητός από το Σύμπαν που με περιβάλλει. Στο χώρο αναγνωρίζομε τρεις διαστάσεις κάθετες μεταξύ τους. Μαθαίνομε να τις αναγνωρίζομε, διότι έχουν ιδιαίτερη καθεμιά σημασία πάνω μας. Η κίνηση κατακόρυφα στο ύψος είναι ευκολότερη από πάνω προς τα κάτω, παρά αντιστρόφως, λόγω της βαρύτητας. Η κίνηση σε βάθος είναι ευκολότερη από πίσω προς τα εμπρός παρά αντίστροφα, επειδή προς τα εμπρός βλέπομε, ενώ προς τα πίσω δεν έχομε θέα. Και η οριζόντια κίνηση, ανάλογα με το αν κάποιος είναι δεξιόχειρας ή αριστερόχειρας είναι ευκολότερη από τη μια κατεύθυνση προς την άλλη. Αντίθετα από τον τρισδιάστατο χώρο, που είναι αμφίδρομος, ο χρόνος είναι μονοδιάστατος και μονόδρομος. Πάντοτε βρισκόμαστε στη στιγμή του τώρα, που διαρκώς μετατοπίζεται από το πριν στο μετά, που γίνεται το επόμενο τώρα.

Ενώ το περιβάλλον μας, αλλάζει διαρκώς σε χρόνο και χώρο, η ύπαρξή μας είναι στιγμιαία και σημειακή. Ζούμε σε ένα σημείο, εδώ, όπου κι αν βρισκόμαστε, και σε μια στιγμή, τώρα, όποτε κι αν υπάρχουμε. Η διαφορά μεταξύ του σημειακού εδώ και του άπειρου χώρου μας είναι το χωρικό περιβάλλον μας. Το αισθητό, σωματικό μας, Εγώ δεν είναι μόνο αυτό που περιορίζεται από το δέρμα μας. Εγώ ο αισθητός είμαι και τα τεχνητά όργανά μου, η οδοντοστοιχία μου, τα στεντ μου, ο βηματοδότης μου, το ξύλινο ποδάρι μου, αλλά και πέρα από το σώμα μου, το μπαστούνι μου, το σπίτι μου, το χωράφι μου, ο τόπος μου, η πατρίδα μου. Έτσι, ο Sartre⁵ δηλώνει Je suis que j’ ai. Είμαι ό,τι έχω. Η πρότασή του είναι αρκετά δυσνόητη, γίνεται κατανοητή όμως αν δεχθούμε ότι το υποκείμενο των δύο ρημάτων (είμαι και έχω) είναι διαφορετικό. Η πλήρης πρόταση είναι: Εγώ ο αισθητός είμαι ό,τι Εγώ ο νοητός έχω. Υποφέρω αν αφαιρεθεί οτιδήποτε από το αισθητό μου Εγώ, είτε είναι ένα μέλος μου (π.χ. ακρωτηριασμός) είτε είναι το σπίτι μου. Εξάλλου, πάλι ο Sartre παρατηρεί ότι μια ιδιαιτερότητα του “έχω” είναι ότι μπορώ να καταστρέψω το κτήμα μου. Αντίστοιχα, μπορεί να θεωρηθεί ότι Εγώ ο κοινωνικός είμαι ό,τι Εγώ ο νοητός θέλω.

Ο χώρος όπου περιλαμβάνονται όσα έχω και όπου ισχύει το θέλω μου, αυτός είναι ο τόπος μου, που επεκτείνεται με διαβαθμίσεις από εδώ ως την πατρίδα μου και παραπέρα ως το Σύμπαν. Στο εξαίρετο σύνολο σονέτων “Πατρίδες” ο Κ. Παλαμάς εκφράζει ποιητικά αυτές τις σκέψεις. Αυτή η έκταση του αισθητού μας Εγώ έρχεται σε επαφή με το έλλογο κοινωνικό περιβάλλον μας, την πολιτεία μέσα στην οποία ζούμε, και συμβάλλει στη διαμόρφωση του κοινωνικού μας Εγώ.

Χώρος και Πολιτεία. Χάρη στις ποικίλες δημιουργικές δυνατότητές μας. οι άνθρωποι μπορούμε να διαμορφώνουμε αυτό το δικό μας χώρο, τον τόπο μας κατά τις ανάγκες μας. Είμαστε το μόνο είδος ζώου που δεν αρκούμαστε να προσαρμοζόμαστε στο περιβάλλον μας, αλλά και να το προσαρμόζουμε στις ανάγκες μας. Διαμορφώνομε το χώρο μας έτσι που να παράγει τα απαραίτητα για τη ζωή μας, καλλιεργούμε τα χωράφια μας, χτίζομε κατοικίες για την προστασία μας από φυσικές απειλές κλπ. Ελπίζομε έτσι να βρούμε την ευτυχία. Επίσης τον διαμορφώνομε ανάλογα με τις κοινωνικές ανάγκες μας, π.χ. την προστασία μας από άλλους διεκδικητές του ίδιου τόπου, οικοδομούμε τείχη και άλλα αμυντικά έργα. Ακόμη όμως διαμορφώνομε τον τόπο μας έτσι που να μας επιτρέπει να επιτελούμε όσο γίνεται τους όποιους σκοπούς μας που ξεπηδούν μέσα μας, σε σημαντικό βαθμό ανεξάρτητα από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Έτσι, η διαμόρφωση του τόπου μας συμβάλλει στην ευδαιμονία μας.

Μια πολιτεία είναι ένας χώρος που τον μοιράζονται πολλοί. Αποτελείται από δομικά στοιχεία, το χώρο που καταλαμβάνει και τους ανθρώπους που την κατοικούν. Συγχρόνως έχει δύο κύρια λειτουργικά στοιχεία, την αυτάρκεια και την ενότητά της. Καθώς διαμορφώνομε το χώρο μας, την πατρίδα μας, σύμφωνα με τη βούλησή μας, επιδιώκοντας την ευδαιμονία, στοχεύομε και στην αυτάρκεια και στην ενότητα της πολιτείας μας, της πατρίδας μας. Έτσι, η διαμόρφωση του χώρου μας μπορεί να είναι χρηστική, αποβλέποντας στην αυτάρκειά μας, αλλά και αισθητική, αποβλέποντας στην ενότητά μας. Πραγματικά, υπάρχουν μορφές του χώρου μας, η Ακρόπολη, ένας καθεδρικός ναός, ένα άγαλμα, ένας χώρος όπου αναπτύσσονται μουσικές και εικαστικές εκδηλώσεις κλπ. Όλες αυτές οι δραστηριότητες μας συγκινούν, όλους μαζί με παρόμοια αισθήματα, ενισχύοντας τη συναισθηματική ενότητα όσων μοιραζόμαστε τον ίδιο χώρο. Για την ενότητα στην πολιτεία, σημασία έχουν αφενός η χρηστική συμπληρωματική λειτουργία των κατοίκων της και αφετέρου η αισθητική της. Η συμπληρωματική λειτουργία προάγει ιδιαίτερα την αυτάρκεια της πολιτείας, καθώς καθένας επιτελεί διαφορετικό έργο, αλλά όλοι μαζί αλληλοσυμπληρούμενοι προάγουν κοινό σκοπό. Θυμίζει αυτό τις κοινωνίες των μελισσών, των μυρμηγκιών και άλλων κοινωνικών ζώων. Ωστόσο, μπορεί να προάγει και την ενότητα, διότι όλοι, εξαρτώνται καθένας από τους άλλους, αλλά κάποιοι ρόλοι ενδέχεται να είναι δεσποτικοί και άλλοι δουλικοί, οπότε δημιουργείται αντίθεση, μερικές φορές διαλυτικά βίαιη μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Αντίθετα, η αισθητική του χώρου όπως προάγεται από κάποιες εκδηλώσεις λειτουργεί πάντοτε ενωτικά. Στο χώρο όπου εορτάζεται το Πάσχα όλοι χαιρόμαστε ανεξάρτητα από την κοινωνικά ιεραρχική θέση μας. Έτσι, η αισθητική του τόπου περισσότερο από τη χρηστικότητά του είναι που μετράει. Η ποιότητα των συναισθημάτων μας αφορά άμεσα τα αισθήματά μας της γεύσης και της αφής, που είναι από τη φύση τους ευχάριστα ή δυσάρεστα (δηλαδή συνεπάγονται θετική ή αρνητική ανάδραση αντίστοιχα), αλλά και, προπάντων, την όραση και την ακοή. Αυτές οι αισθήσεις μας είναι απόμακρες, χωρίς άμεση επαφή. Δεν συνεπάγονται άμεσα θετικές ή αρνητικές αναδράσεις, όμως τα οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα μπορούν να συνεπάγονται χαλάρωση ή διέγερση. Και η αρμονική συμβολή χαλάρωσης και διέγερσης είναι εκείνη που με ποικίλους μηχανισμούς προξενεί την ευχαρίστηση, συμβάλλοντας στην ευδαιμονία. Ο ρυθμός συμβάλλει στη χαλάρωση, όπως το λίκνισμα για τα μωρά, η αρρυθμία τη διέγερση. Η γειτνίαση συμπληρωματικών χρωμάτων χαλαρώνει, η αντιπαράθεσή όμως αντίθετων χρωμάτων, π.χ. του κίτρινου με το μαύρο, διεγείρει. Οι καμπύλες γραμμές χαλαρώνουν, οι οξείες διεγείρουν. Η κατάλληλη διαδοχή στο χρόνο και στο χρόνο τέτοιων διεγερτικών και χαλαρωτικών ερεθισμάτων καταλήγει στην ευδαιμονία, όπως η αντιπαράθεση μεταξύ ελέου και φόβου στην τραγωδία καταλήγει στην ευδαιμονία με την κάθαρση. Η φύση από μόνη της τείνει διαρκώς σε τέτοιου είδους διαδοχή. Η ανθρώπινη επέμβαση μπορεί να την καταστρατηγήσει ή, αντίθετα, να την ενισχύσει. Σε μια κοινωνία αυτή οφείλει να είναι η κατεύθυνσή της όσον αφορά τη διαμόρφωση του χώρου.

Αναφέρθηκε παραπάνω ότι ο “τόπος” του καθενός είναι εκείνος ο χώρος όπου συγκεντρώνεται το σύνολο των όσων έχει και όπου ισχύει το θέλω του. Αυτές οι προδιαγραφές απαιτούν, όμως τεκμηρίωση, ώστε να αποφεύγονται οι συγκρούσεις με άλλα άτομα που διεκδικούν για δικό τους τόπο αυτό το χώρο. Υπάρχουν ποικίλες θέσεις.

Μια θέση θα μπορούσε να ονομασθεί αριστοκρατική. Οι πρώτοι μυθικοί οικιστές ενός χώρου ήταν εκείνοι που τον πρωτοδιαμόρφωσαν. Αντί να κυνηγούν θηράματα και να συλλέγουν καρπούς όποτε πεινούσαν, αποθήκευαν τα όσα αποκτούσαν ζωντανά έτσι που να αυτοπολλαπλασιάζονται γι΄ αυτόν. Οι υπόλοιποι άνθρωποι γίνονταν υπηρέτες τους, για να εξασφαλίζουν σαν ανταμοιβή κι αυτοί από τους πρώτους οικιστές την επιβίωσή τους. Για παράδειγμα, ένας πρώτος οικιστής ήταν ο Δευκαλίωνας. Οι πολλοί άνθρωποι που είχαν γίνει υπηρέτες τους, ήταν εκείνοι που προέκυψαν όταν έριχνε πίσω τους πέτρες κι απ΄ αυτές φύτρωναν οι ανώνυμοι άνθρωποι. Όμως κάθε Δευκαλίωνας είχε και απογόνους, επώνυμους κι αυτούς, που έπρεπε να γίνεται απ΄ όλους δεκτό ότι ήταν ιδιοκτήτες του τόπου που είχαν διαμορφώσει οι πρόγονοί τους. Τέτοιοι για το παράδειγμά μου ήταν ο Έλληνας, ο Μακεδόνας, ο Γραικός, ο Μάγνητας κλπ. Η κυριότερη τεκμηρίωση ήταν ότι οι τάφοι των προγόνων τους σημάδευαν τον τόπο τους. Από ένα τέτοιο υπαρξιακό ρόλο των τάφων προέκυψε η ιερότητα των νεκρών και των νεκροταφείων. Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που νοιάζεται για τους νεκρούς του.

Μια άλλη αντίληψη θα μπορούσε να αποκληθεί πληβεία. Τόπος του καθενός είναι εκεί όπου γεννήθηκε. Κάθε άνθρωπος που γεννιέται στην Αμερική είναι αυτόματα Αμερικανός και κάθε άνθρωπος που γεννήθηκε στην Ελλάδα είναι Έλληνας, όποια και αν είναι η προέλευση των γονιών τους. Εκτός, φυσικά, και αν οι ίδιοι δεν επιθυμούν για πατρίδα τους τον τόπο όπου γεννήθηκαν. Και οι δύο αντιλήψεις έχουν προβλήματα. Για παράδειγμα, μια έγκυος Τουρκάλα έρχεται για τουρισμό στην Ελλάδα, σπάζουν εδώ τα νερά της και γεννά ένα Ελληνόπουλο. Το δέχεστε; Αλλά και η αριστοκρατική αντίληψη έχει παρόμοια προβλήματα. Έχω διαβάσει ότι ο Νικολά Διμιτρόφ, υπουργός εξωτερικών της Βόρειας Μακεδονίας, είχε ένα παππού συνωνόματο παπά. Ο τάφος του παππού του, του Νικολάου Παπα-δημητρίου βρίσκεται, με σκαλισμένο το όνομά του σε ένα χωριό της Ελληνικής Μακεδονίας. Δέχεστε για τόπο του Διμιτρόφ την Ελληνική Μακεδονία;

 

Έτσι προκύπτει η, δημοκρατική θα την ονόμαζα, αντίληψη. Τόπος καθενός είναι εκεί όπου επιθυμεί, εφόσον και οι ντόπιοι δεν έχουν αντίρρηση.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1. James, W.: Psychology. The World Publishing Company. Cleveland and New York, 1948.
2. Freud, S.:The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. Vol. XIX. Translated from the German under the General Editorship of James Strachey. In collaboration with Anna Freud. Assisted by Alix Strachey and Alan Tyson, Vintage, 1999. [Reprint.] ISBN0-09-929622-5.
3. Kierkegaard, S: Η έννοια της αγωνίας. Μετάφραση Γιάννη Τζαβάρα, Δωδώνη, Αθήνα, 1971.
4. Heidegger, M.: Είναι και Χρόνος. Μετάφραση Γιάννη Τζαβάρα, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα, 2013 (επανέκδοση).
5. Sartre, J.-P.: L’ Être et le Néant. Édition Gallimard, Paris 1943.