ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 2 Αυγούστου, 2019

Οι άνθρωποι είμαστε αυτοί που είμαστε. Αποτελούμαστε όμως από κύτταρα κι αυτά από μόρια κι αυτά από άτομα κοκ. Υπάρχουν σχέσεις μεταξύ τους. Οι άνθρωποι ζούμε σε ομάδες, τις κοινωνίες. Υπάρχουν σχέσεις μεταξύ μας. Επιστήμη είναι η κοινωνική γνώση, όπως ηθική είναι η κοινωνική βούληση και τέχνη το κοινωνικό συναίσθημα. Με την επιστήμη θα ασχοληθώ. Ένας  ανθρωποκεντρικός  τρόπος να ταξινομήσουμε τις επιστήμες είναι σε εκείνες που ασχολούνται με τις σχέσεις μεταξύ των συστατικών του ανθρώπινου σώματος, («φυσικές» επιστήμες), εκείνες που ασχολούνται με τις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων («κοινωνικές» επιστήμες) και εκείνες που ασχολούνται με τον άνθρωπο καθαυτόν, («ανθρωπιστικές» επιστήμες).

Οι γνώσεις καθορίζουν τη βούληση (προαίρεση) και, επακόλουθα, τη συμπεριφορά μας, αλλά η βούληση ταλαντώνεται και από μόνη της περιοδικά (όρεξη), χωρίς να διεγείρεται από γνωστικά στοιχεία. Καθώς έτσι καθορίζεται η συμπεριφορά μας, οι επιστήμες και η ηθική έχουν σημαντική πρακτική σημασία: υπαγορεύουν τι να κάνουμε.

Το Εγώ μας είναι τρισυπόστατο. Αρχίζομε να υπάρχουμε με τη σύλληψη, όταν εμφανίζεται μια νέα ανεξάρτητη οντότητα αισθητή από όλους, το αισθητό Εγώ. Ενδομήτρια, καθώς το έμβρυο δέχεται ερεθίσματα ίδια και σταθερά από μέσα του και απέξω του, δεν μπορεί να αντιληφθεί την ύπαρξή του, δηλαδή να αντιδιαστείλει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Αυτό γίνεται με τη γέννηση, όταν τα εσωτερικά ερεθίσματα παραμένουν ίδια και σταθερά, ενώ τα εξωτερικά ποικίλλουν απρόβλεπτα. Γεννιέται το νοητό Εγώ, που αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει, δηλαδή διαφέρει από το περιβάλλον του, αλλά είναι άβατο για όλους τους απέξω. Το νοητό Εγώ, γνωρίζει, χαίρεται ή λυπάται, βούλεται, αλλά όλα αυτά οι άλλοι δεν τα αισθάνονται. Μόνο τα νοούν, τα συμπεραίνουν. Το νοητό Εγώ γεννήθηκε. Κάποια στιγμή, το νέο ον θα ενταχθεί σε μια κοινωνία. Τη στιγμή της ένταξης είναι ακριβώς ίδιο με όλα τα άλλα μέλη της κοινωνίας και ίσο μ΄ αυτά, με μία μόνο κοινωνική ιδιότητα: είναι μέλος της.

Η διαίρεση των επιστημών που έγινε παραπάνω, έχει αντιστοιχία με το τρισυπόστατο Εγώ που μόλις περιέγραψα. Οι φυσικές επιστήμες υπηρετούν τις ανάγκες του αισθητού Εγώ, οι κοινωνικές του κοινωνικού και οι ανθρωπιστικές του νοητού.

Όπως αναφέρθηκε, η βούλησή μας μπορεί να διεγείρεται χωρίς γνωστικά ερεθίσματα. Μπορεί να έχουμε επίγνωση της λειτουργίας της, όπως περιοδικά πεινώ και τρώω, για να ξαναπεινάσω απλώς με την πάροδο του χρόνου, μολονότι ένα γευστικό ερέθισμα (γνωστικό στοιχείο) μπορεί να διεγείρει πρόωρα την όρεξή μου. Άλλες φορές όμως αυτή η ταλάντωση της βούλησής μας μάς οδηγεί σε πράξεις, χωρίς να έχουμε επίγνωση. Ενεργούμε σα να γνωρίζουμε, ενώ καμιά γνώση δεν έχει εισαχθεί μέσα μας. Έχομε την εντύπωση πως η «γνώση» που νομίζομε πως έχομε έχει προκύψει μέσα μας με τρόπο υπερφυσικό, σαν Πλατωνικός “ενθουσιασμός” (γινόμαστε ένθεοι). Αυτή είναι η πίστη. Όλοι έχομε πίστεις είτε το αντιλαμβανόμαστε είτε όχι. Είναι προκαταλήψεις που θολώνουν την κρίση μας όταν αποκτούμε γνώσεις και δεν συζητιόνται καν.

Στην αρχαία Ελληνική δημοκρατία, αναπτύχθηκαν αρμονικά και οι τρείς κατηγορίες επιστημών. Στην ελληνιστική περίοδο, με την παρακμή της δημοκρατίας, πήραν το προβάδισμα οι φυσικές επιστήμες και γεννήθηκαν εκπληκτικές γνώσεις. Μετά ήλθε ο Χριστιανισμός και η πίστη εκτόπισε γνώση και επιστήμες. Κάποτε άρχισε η Αναγέννηση και οι λαοί, ιδίως στη δυτική Ευρώπη, άρχισαν να ανασκαλεύουν την Ελληνική γνώση. Η θεία Σοφία, όπως την εξέφραζαν οι εκπρόσωποι της θρησκείας πάνω στη γη, άρχισε να κλονίζεται όποτε βρισκόταν όλο και πιο συχνά αντιμέτωπη με την αισθητή πραγματικότητα. Η Αναγέννηση προχώρησε στο Διαφωτισμό, που προσπάθησε να αντικαταστήσει την πίστη στο Θεό, με τη Λογική. Η επιστημονική αλήθεια βρίσκεται εκεί όπου διασταυρώνονται το αισθητό με το νοητό, η παρατήρηση με την υπόθεση, η εμπειρία με τη θεωρία. Αναγνωρίζει πως πάντοτε υπάρχει μια άλω σφάλματος τόσο στη νοητή όσο και στην αισθητή όψη της επιστήμης, που όμως είναι μετρήσιμη. Η επιστημονική λογική του Διαφωτισμού κυριάρχησε. Σε συνέπεια με την άνθηση της επιστήμης δημιουργήθηκε η φιλελεύθερη ρεπούμπλικα με τη Γαλλική Επανάσταση. Και ξαφνικά ο 20ός αιώνας ανέτρεψε τα πάντα. Η ανθρωπότητα ολόκληρη και ειδικότερα οι σοφοί, είχαν  αποκαθηλώσει τη θεία Σοφία με την προέλευσή της από τον Ένα Θεό και την είχαν αντικαταστήσει ενθρονίζοντας τη μία, ενιαία Λογική στη θέση της. Η προκατειλημμένη πίστη τους δεν μπορούσε να συλλάβει ότι ενδέχεται η προέλευση της Επιστήμης να μην είναι Μία, παλιότερα ο Θεός, τώρα η Λογική. Και εμφανίσθηκαν τα παράλογα. Ο Marx με τη διαλεκτική λογική που στηριζόταν στον Ηράκλειτο και τον Αριστοτέλη. Ο Einstein που απέδειξε πως ο Χώρος και ο Χρόνος δεν είναι ανεξάρτητες σταθερές, μέσα στα πλαίσια των οποίων γίνονταν τα πάντα. Ο Freud με τη λογική του υποσυνειδήτου, τελείως διαφορετική από της συνείδησης. Ο Stravinsky με την ανατροπή στη μουσική της μελωδίας και της αρμονίας, που είχαν στηριχθεί στον Πυθαγόρα. Ο Bretton με το σουρεαλισμό που κατέλυε κάθε λογική δομή του λόγου. Ο Picasso με την εγκατάλειψη κάθε επαφής με το ρεαλισμό και το νατουραλισμό, που υπαγορεύουν τη λογική μας.

Όλο αυτό το διάστημα επικράτησαν οι φυσικές επιστήμες, καθώς μπόρεσαν να αντισταθμίσουν τους περιορισμούς που επιβάλλουν στο αισθητό Εγώ οι φυσικοί νόμοι. Τους παγετώνες με τη φωτιά, την τριβή με τον τροχό, τη βαρύτητα με αερόστατα, αεροπλάνα, πυραύλους, την πείνα με την υπερκαλλιέργεια της γης. Οι κοινωνικές επιστήμες έμειναν πίσω. Παρόλο που στη Γαλλική Επανάσταση, προϊόν του Διαφωτισμού, τονίσθηκαν η ελευθερία και η ισότητα, αυτές οι αξίες στρεβλώθηκαν και έγιναν ελευθερία της αγοράς η μία και ισότητα με διαβαθμίσεις η  άλλη («όλοι ίσοι, αλλά κάποιοι πιο ίσοι από τους άλλους»). Και οι δύο στρεβλώσεις κατάργησαν την ελευθερία και την ισότητα των ατόμων. Γιατί όμως υστέρησαν οι κοινωνικές επιστήμες;

Εδώ αυθαιρετώ, προβάλλοντας μια αναπόδεικτη υπόθεση. Η μεθοδολογία των φυσικών επιστημών στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στην εξέταση τυχαίων δειγμάτων ενός συνόλου, καθώς η μελέτη του συνόλου είναι συνήθως αδύνατη. Οι κοινωνικές επιστήμες το αγνόησαν. Ουσιώδες είναι να θεωρηθεί ότι η βούληση ενός κληρωμένου τυχαίου δείγματος ενός πληθυσμού απηχεί τη βούληση του συνόλου. Αυτή η αρχή που ήταν θεμελιώδης στην αρχαιοελληνική δημοκρατία είναι απαράδεκτη για τη σύγχρονη ρεπούμπλικα, καθώς υποσκάπτει τα θεμέλιά της. Δεν το σκέφθηκαν οι σύγχρονοι σοφοί. Η κλήρωση τυχαίου δείγματος για την επιλογή αρχόντων δεν απορρίπτεται, αλλά, από κάποια πίστη/προκατάληψη, απλώς δεν βρίσκεται στην ατζέντα. Δεν περνάει από το νου μας.