ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΤΕΛΕΙΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 18 Ιουλίου 2019

Oι άνθρωποι επιδιώκουν την ευδαιμονία. Καλά αισθανόμαστε όταν ικανοποιείται μια επιθυμία μας. Αυτό όμως μπορεί να εξαρτάται από την τύχη και μιλάμε τότε για ευ-τυχία. Μπορεί όμως να εξαρτάται από τον τρόπο που δημιουργήθηκε μέσα μας η επιθυμία. Να είναι ένα τέλος, σκοπός, ανεξάρτητα από άλλες ανάγκες, σα να φυτεύθηκε μέσα μας από μια Υπέρτατη Δύναμη, ένα “δαιμόνιο” (ευ-δαιμονία). Μπορεί όμως και να έχουμε καταστείλει τις επιθυμίες μας, οπότε δεν υπάρχει περίπτωση να μην ικανοποιούνται, αφού δεν υπάρχουν. Αυτό είναι μακαριότητα, σαν τη νιρβάνα Ανατολικών λαών, ή σαν την ενδομήτρια ζωή του εμβρύου που επιβιώνει έχοντας ό,τι είναι αναγκαίο από τη μητέρα του, χωρίς να φθάσει να το επιθυμήσει. Γιατί επιθυμία σημαίνει κατά κάποιον τρόπο έλλειψη, απουσία, ενός αγαθού. Ο μακάριος ασκητής τρέφεται, τρώει, πίνει, όχι διότι επιθυμεί (δηλαδή του λείπει) ούτε διότι απολαμβάνει το φαγητό ή το πιοτό, αλλά απλώς διότι έτσι πρέπει, προκειμένου να επιβιώνει και δεν αποκλείεται να ζει τρώγοντας “ακρίδες και μέλι άγριο”. Η πιο ρεαλιστική επιδίωξη του κοινού ανθρώπου μου φαίνεται πως είναι η ευδαιμονία.

Η ευδαιμονία στηρίζεται στην αυτάρκεια και στην αυτοτέλεια (Αριστοτέλης). Με την αυτάρκεια εννοούμε την ικανότητα να εξασφαλίζουμε μόνοι μας τα στοιχειώδη αναγκαία για να ζούμε. Την εντελώς απαραίτητη τροφή, νερό, ένδυση, στέγη κλπ. Με την αυτοτέλεια εννοούμε ότι μόνος του κάποιος αποφασίζει το τέλος, το σκοπό του δηλαδή.

Από τις τρεις υποστάσεις της ύπαρξής μας, την αισθητή (σωματική) σε σχέση με το συνολικό περιβάλλον μας, την κοινωνική σε σχέση με το έλλογο περιβάλλον μας (κοινωνία) και τη νοητή (σε σχέση με τον εαυτό μας) προκύπτουν αντίστοιχα κίνητρα. Ο Maslow θεωρεί ότι τα βασικά κίνητρα για το αισθητό Εγώ είναι η έλλειψη ή η απειλούμενη έλλειψη των αναγκαίων. Τα τοποθετεί στη βάση μιας πυραμίδας. Πιο πάνω τοποθετεί τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ, την ανάγκη για αγάπη και κοινωνική αναγνώριση. Κορυφαία στην πυραμίδα βρίσκεται η ανάγκη για αυτοπραγμάτωση του νοητού Εγώ, στην οποίαν επιδιώκει κάποιος ό,τι ο ίδιος επιθυμεί να γίνει. Η ευτυχία αντιστοιχεί στα κίνητρα του αισθητού Εγώ, ενώ η ευδαιμονία του νοητού Εγώ. Ο Maslow αναγνωρίζει ότι ενώ η αυτοπραγμάτωση είναι το ανώτερο κίνητρο, δεν μπορεί να υλοποιηθεί, αν δεν υπάρχει η μερική έστω ικανοποίηση των κατώτερων κινήτρων. Δεν μπορώ να επιδιώκω να γίνω κάποιος σπουδαίος, αν δεν έχω εξασφαλίσει στοιχειωδώς τα προς το ζην και ικανοποιητικά την ανοχή του κοινωνικού περιβάλλοντός μου.

Στους πολλούς ανθρώπους, ο αυτοσκοπός της ζωής τους καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ. Βάζω σκοπό να δίνω χαρά στη σύντροφό μου, από την οποίαν επίσης παίρνω χαρά· να δίνω χαρά στα παιδιά μου, που, επίσης, με ό,τι κάνουν μου προξενούν χαρά· αλλά και να δίνω χαρά στον εαυτό μου, συναναστρεφόμενος με φίλους με τους οποίους ανταλλάσσομε απόψεις, σκέψεις και συναισθήματα συμφωνώντας ή διαφωνώντας. Κι έρχομαι στο υποθετικό, αλλά αρκετά συχνό, παράδειγμα ενός σύγχρονου παροπλισμένου ανθρώπου.

Είναι ογδοντάρης. Δεν εργάζεται πια, επομένως δεν έχει τις αγωνίες της δουλειάς, αλλά ούτε και την ευτυχία της ικανοποίησης επαγγελματικών επιδιώξεων, σταδιοδρομίας κλπ. Έχει μια σύνταξη με την οποίαν εξασφαλίζει στοιχειωδώς τα προς το ζην. Έχει αυτάρκεια. Τίποτε περίσσιο, αλλά και τίποτε δεν του λείπει. Έχει, δόξα τω Θεώ, την υγεία του, με τα μάλλον ασήμαντα προβλήματα της ηλικίας, λίγη πίεση, χοληστερόλη, κάποια πονάκια στις αρθρώσεις, πάντως γενικά καλά. Όμως δεν παντρεύτηκε, δεν έκανε παιδιά. Οι φίλοι, το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον του έχουν αρχίσει να αραιώνουν επικίνδυνα. Ποια είναι λοιπόν πια η χαρά του; Τίνος τη χαρά να επιδιώκει με τη συμπεριφορά του, έτσι που να εισπράττει κι αυτός τη χαρά που προκύπτει από την προσφορά της; Δύσκολα βλέπω την αυτοτέλεια σ΄ αυτό το πρόσωπο που δεν είναι σπάνιο στις μέρες μας. Σα να μου φαίνεται πως από τις συνιστώσες της Αριστοτελικής ευδαιμονίας υστερεί ο παράγοντας του κοινωνικού Εγώ. Ας τον πούμε κοινωνική αυτοτέλεια. Βέβαια ένας τρόπος για να ικανοποιηθεί είναι η επίτευξη μακαριότητας. Ο γέρος απομονώνεται από τα πάντα, δεν θέλει τίποτε, δεν συγκρούεται επομένως με κανέναν, δεν του λείπει τίποτε, ούτε κοινωνικό ούτε στοιχειωδώς αισθητό, που το εξασφαλίζει η κοινωνική πρόνοια και σύνταξη. Αυτό όμως δεν είναι ευδαιμονία.

Κάποιοι έχουν θέσει ένα κοινωνικό σκοπό στη ζωή τους. Μπορεί να είναι γυναίκες ή άνδρες που μετέχουν σε παραδοσιακές οργανώσεις με κοινωνικό σκοπό, πολιτιστικό, όπως είναι η ΧΕΝ, το Λύκειο Ελληνίδων ή ποικίλες άλλες οργανώσεις με περισσότερο κοινωφελές, πολιτικό ή φεμινιστικό περιεχόμενο. Υπάρχουν πάμπολλες. Συνήθως προϋποθέτει πως ήταν μέλη τέτοιων οργανώσεων από νεότερες ηλικίες. Μπορούν όμως όλοι να ασχολούνται με προσωπικές δημιουργίες. Αν έχουν κάποιοι παιδεία ως μουσικοί, ζωγράφοι κλπ, απλώς συνεχίζουν την καλλιτεχνική δραστηριότητά τους. Μπορούν να πλέκουν ή να κεντούν. Τίποτε δεν εμποδίζει να γράφουν. Άνθρωποι σε προχωρημένη ηλικία, έχουν πολλές εμπειρίες, από τις οποίες μπορούν να διδαχθούν ή απολαύσουν πλήθος νεότεροι. Ένας σωστός δήμος μπορεί να προωθήσει άλλες μαζικές εκδηλώσεις των ηλικιωμένων. Στο Βελβεντό είδα να χορεύουν παραδοσιακούς χορούς γυναίκες, όλες τους πάνω από εβδομηντάρες. Η γενική ιδέα είναι να μεταδίδεται η παράδοση από τους ηλικιωμένους στους νεοτέρους. Σήμερα υπάρχουν ποικίλοι τρόποι να κοινοποιηθούν τέτοιες δραστηριότητες. Κανένας εκδότης δεν θα δεχόταν να δημοσιεύσει αναμνήσεις ενός άγνωστου συγγραφέα κι αν αυτός πληρώσει για την εκτύπωση, κανένας βιβλιοπώλης δεν θα δεχόταν να βγάλει στην προθήκη του τέτοιο βιβλίο. Σήμερα όμως υπάρχουν τα ηλεκτρονικά μέσα δικτύωσης. Από αυτά μπορεί ο συγγραφέας να πάρει ανταπόκριση, σχόλια, επαίνους ή επικρίσεις και να αρχίσει η επικοινωνία.

To be or not to be? Η τεχνολογία, ιδιαίτερα η ιατρική, έχει επιτύχει σημαντικός αριθμός ατόμων να επιβιώνουν πολύ περισσότερο από όσο στο παρελθόν και να φθάνουν στην κατάσταση του “άχρηστου” ατόμου. Ποιο είναι το κίνητρο τέτοιων ατόμων να εξακολουθούν να ζουν; “Η μακροζωΐα δεν είναι επιθυμητή παρά μόνον αν παρατείνει τη νεότητα και όχι τα γηρατειά” (A.Carrel). Νεότητα είναι εκείνη η φάση της ζωής μας που είμαστε βιολογικά, κοινωνικά, πνευματικά δημιουργικοί. Πριν από αυτήν είμαστε ανώριμα παιδιά. Μετά είμαστε υπερώριμοι γέροι. Εφόσον δεν υπάρχουν σοβαρά προβλήματα υγείας ή ζωτικά επιβίωσης, εναπόκειται στους ίδιους τους ηλικιωμένους να δημιουργήσουν τις συνθήκες για προσωπική δημιουργικότητα, ευδαιμονία. Η μικρή ιδίως κοινότητα μπορεί να βοηθήσει. Παλιά ήταν η γειτονιά, η ενορία, έστω ο δήμος. Πάντοτε οι φίλοι.