ΠΑΡΑΠΡΟΪΟΝΤΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 13 Ιουλίου 2019

Ένας αγρότης σκάβει το χωράφι του για να φυτέψει τα λαχανικά του. Αυτός είναι ο σκοπός του. Ανεξάρτητα από το αν θα το πετύχει ή όχι (ένα χαλάζι μπορεί να τα χαλάσει όλα), γίνεται και κάτι άλλο: Κάνει γερά μπράτσα. Κι αυτό θα του χρησιμεύσει σε πλήθος άλλες περιπτώσεις. Έγινε χωρίς να το επιδίωκε. Ένας δάσκαλος διδάσκει στα παιδιά ιστορία, γεωγραφία, φυσική, χημεία. Ανταμείβει τους επιμελείς μαθητές με καλούς βαθμούς, ενώ αποδοκιμάζει τους αμελείς. Τα παιδιά μαθαίνουν ό,τι τα διδάσκει και ύστερα ξεχνούν τα περισσότερα. Μένει όμως στα περισσότερα κάτι: να επιζητούν την αριστεία. Εκτός από το τι διδάσκει ο δάσκαλος, τα παιδιά μαθαίνουν και τον τρόπο που το διδάσκει. Αυτό είναι παιδεία. Και η παιδεία έχει ισχύ έξω από το σχολείο.  Ένα πολιτικό σύστημα μπορεί να στηρίζεται στην αρχή ότι οι πολίτες εξουσιοδοτούν κάποιους να αποφασίζουν γι΄ αυτούς. Και οι πολίτες ξενοιάζουν. Κάθονται στον καναπέ στο σαλόνι τους, ενώ άλλοι φροντίζουν γι΄ αυτούς. Εθίζονται στην ξενοιασιά. Τόσο βολική! Βέβαια και οι πληρεξούσιοί τους είναι ευχαριστημένοι. Χωρίς ενόχληση καμιά, κάνουν τη δουλειά τους που, μπορεί να είναι (ή να μην είναι) προς όφελος των πολιτών, πάντως είναι σίγουρα προς όφελος δικό τους. Οι σοφοί προβληματίζονταν από την εποχή του Πλάτωνα. Τι είναι το πρωτεύον, ο αισθητός ή ο νοητός κόσμος; Ο μεγάλος Kant βρήκε τη λύση. Τα αισθητήριά μας διεγείρονται από την εφαρμογή ή αφαίρεση μιας μικρής ποσότητας ενέργειας. Έτσι ο αντικειμενικός κόσμος περνάει από τις αισθήσεις μας και σχηματίζει μέσα μας το είδωλό του, τις έννοιες. Υπάρχουν όμως κάποιες έννοιες, όπως του χρόνου, του χώρου, της αιτίας, του λόγου κλπ που δεν είναι μορφές ενέργειας. Άρα πρέπει να γεννιόμαστε μ΄ αυτές, είναι μέσα μας εκ των προτέρων a priori. Διέφυγε από το σοφό αυτό που λέγαμε παραπάνω. Μαθαίνομε και αποκτούμε έννοιες με το μηχανισμό των εξαρτημένων αντανακλαστικών. Εξαρτημένα αντανακλαστικά όμως σχηματίζονται μόνον όταν ένα ερέθισμα συμβαίνει ΠΡΙΝ από άλλο που είναι απαρχή ενός φυσικού αντανακλαστικού, όχι αν συμβεί ΜΕΤΑ. Έτσι όμως η διαφορά μεταξύ πριν και μετά έχει επιπτώσεις πάνω μας, αποκτούμε την έννοια του χρόνου σαν παραπροϊόν της μάθησης και με ανάλογο τρόπο σχηματίζομε όλες τις a priori. Δεν υπάρχει σκόπιμη δραστηριότητα χωρίς παραπροϊόντα της. Κι αυτά ισχύουν έξω από τις συνθήκες που τα γέννησαν. Είναι η παιδεία μας.

Πολλοί διανοητές διαμαρτύρονται που δεν έχομε παιδεία. Και μέμφονται τους κυβερνώντες μας, ιδίως τους υπουργούς παιδείας, διότι δεν τη διδάσκονται οι μαθητές μας. Μα η παιδεία μαθαίνεται, αλλά δεν διδάσκεται. Αποκτάται σκόπιμα, με ενεργητική αναζήτηση ή τυχαία, παθητικά, ενδεχομένως με τρόπο που εξυπηρετεί σκοπούς κάποιων άλλων που δεν τους υποψιαζόμαστε.

Μια πολιτεία αποτελείται από τους πολίτες της και τον τόπο όπου κατοικούν. Σκοπεύει στην ευδαιμονία των πολιτών της που έχει δύο κύρια στοιχεία, αυτάρκειά και ενότητα. Κύριο στοιχείο της ενότητας μιας πολιτείας είναι η κοινή παιδεία των πολιτών της. Αυτήν επιβάλλει κάθε ισχυρή πολιτεία, ανεξάρτητα από το αν πετυχαίνει την ευδαιμονία των πολιτών της ή οχι. Ένα από τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης παιδείας μας είναι να διαμορφώνει πολίτες ικανούς να εργάζονται αποδοτικά, με μεγάλη παραγωγή και μικρό μόχθο, σε συγκεκριμένο τομέα ο καθένας. Διαβάζω σε σημειώσεις ενός δασκάλου πριν από πάνω από ένα αιώνα: “Σκοπός του δημοτικού σχολείου είναι να μορφώση τους παίδας ηθικώς και θρησκευτικώς ώστε όταν εξέλθωσιν εις την κοινωνίαν να καταλάβωσιν την προσήκουσαν αυτών θέσιν, δηλ. να καταστήση αυτούς χρηστούς πολίτας”. Στη συνέχεια απαριθμεί τις αρετές που πρέπει να αποκτήσει ο μαθητής, που ιεραρχούνται με πρώτη την υπακοή στο Δάσκαλο, στο Βασιλέα, στο Θεό. Πολύ διαφορετικός στόχος του σχολείου, στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα από τη δεύτερη δεκαετία του 21ου.

Η παιδεία του πολίτη σε μια ικανή πολιτεία διαμορφώνεται με γνώμονα την αυτοσυντηρησή της. Πολλοί εξαιρετικά καλόπιστοι σοφοί το αγνόησαν αυτό. Ο Κοραής, όπως και ο Καποδίστριας, πίστευαν πως έπρεπε οι Έλληνες να αποκτήσουν παιδεία πριν επιδιώξουν την απελευθέρωσή τους από τους Τούρκους. Όμως το Οθωμανικό καθεστώς σε καμιά περίπτωση δεν θα άφηνε να έχει εκπαιδευμένους υπηκόους. Η παιδεία διαμορφώνει τη βούληση των λαών.

Όμως κάθε θέση ενέχει την άρνησή της, την αντίθεση. Το πρωτοδιατύπωσε ο Αριστοτέλης και το διαμόρφωσαν πιο σύγχρονοι σοφοί, ο Hegel και ο Marx. Η αντίθεση που δημιουργούνταν ανάμεσα στη βούληση του λαού στις αρχές του 20ού αιώνα και στο τότε καθεστώς της βασιλείας, γιγαντώθηκε, έφθασε στη στρατοκρατία, στον εθνικό διχασμό, στο θρίαμβο των Βαλκανικών και του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, στη Μικρασιατική καταστροφή, στη μεγαλειώδη εθνική αντίσταση στην Αλβανία και στην κατοχή, στον εμφύλιο πόλεμο, στη δικτατορία, στην Κυπριακή τραγωδία. Ανάλογα άλλαζε η παιδεία. Η νέα παιδεία ήλθε σε αντίθεση με το υπάρχον καθεστώς, με αποτέλεσμα τη μεταπολίτευση και την κομματοκρατία. Και τώρα, αραχτός στον καναπέ του ο πολίτης, προσδοκά κάθε φορά που αλλάζει η κυβέρνηση να λυθούν από τους πληρεξουσίους του τα δικά του προβλήματα. Αυτή είναι η παιδεία του. Μακάρι η (εκάστοτε) νέα κυβέρνηση να τα λύσει. Συνήθως όμως λύνει λίγα, με βαρύ τίμημα, ενώ διαρκώς προκύπτουν άλλα πιο βαριά. Και στον καναπέ του ο αραχτός, κάνοντας ζάπιγκ, στενοχωριέται, αγανακτά, οργίζεται, θέλει να σπάσει την τηλεόραση, βγαίνει έξω, μουτζουρώνει τους τοίχους, σπάζει τα μαγαζιά και τα αγάλματα, καταστρέφει τα πάντα. Δεν περνά από το νου του ότι πρέπει να μετέχει στη λήψη αποφάσεων.

Η δικαιολογία των αρχόντων είναι ευνόητη. “Σεις μας ψηφίσατε, σεις όψεσθε. Σε κάθε λαό αρμόζει η κυβέρνηση του τού ταιριάζει”. Φυσικά, είναι και δεν είναι έτσι. Θέση και αντίθεση. Η εξουσία δεν αρκείται στην παιδεία. Είναι η μόνη που επιτρέπεται να εφαρμόζει νόμιμη βία. Όπου δεν πίπτει λόγος τύπτει ράβδος. Πόσο υπεύθυνος είναι ο υφιστάμενος τη ράβδο για ό,τι κάνει; Κάποιος κρατά ένα πιστόλι στον κρόταφό μου. Μου δίνει ένα άλλο πιστόλι και με διατάζει να σκοτώσω τον απέναντί μου. Αν όχι, με σκοτώνει. Πόσο υπεύθυνος είμαι αν κάνω το φόνο που με διατάζουν; Οι ιθύνοντες με οδηγούν στον πόλεμο. Τώρα απέναντί μου βρίσκονται οι εχθροί, που κανένα τους δεν γνωρίζω, κανένας τους δεν με έχει βλάψει, αλλά, αν δεν τους σκοτώσω, θα σκοτώσουν αυτοί εμένα, ο φόνος δεν αποτρέπεται, απλώς αλλάζει το θύμα. Είμαστε και οι δύο σε άμυνα. Πέρασα όμως σε άλλο θέμα που απαιτεί άλλη ανάλυση.