ΕΥ ΖΗΝ

Δημ. Α. Σιδερής, Ομ. καθηγητής καρδιολογίας

Περίληψη

Το ευ ζην έχει τρεις όψεις: Ευτυχία, ευδαιμονία, μακαριότητα. Η ευτυχία ανακουφίζει από ανάγκες του αισθητού (σωματικού) Εγώ. Είναι αποτέλεσμα των ενεργειών καθενός, αλλά και καλής τύχης. Τελευταία βιώνομε πανανθρώπινα πρωτοφανή μείωση της δυστυχίας: Πείνας, φτώχειας, αναλφαβητισμού, παιδικής θνησιμότητας. Αποδίδεται στον καπιταλισμό και στη τεχνολογία, που, θεωρείται, εξελίχθηκε χάρη στον καπιταλισμό (J.Norberg). Η μακαριότητα υπονοεί καταστολή των θέλω μας. Όταν δεν έχω επιθυμίες, δεν υποφέρω οτιδήποτε και αν μου λείπει. Ανατολική νοοτροπία (νιρβάνα). Η ευδαιμονία είναι εσωτερική ευχάριστη διάθεση, του νοητού Εγώ μας. Κατεξοχήν Ελληνική στάση (Αριστοτέλης).  Καθένας διαμορφώνει μόνος του, ένα έλλογο σκοπό και τον επιδιώκει. Ο σκοπός είναι η συνέπεια παραγόντων εξωγενών και ενδογενών, από την αυτόματη ταλάντωση ποικίλων λειτουργιών μας, (πείνα, δίψα, ερωτικός ίμερος κλπ). Αντίθετα από τις αιτίες, κίνητρο από το παρελθόν, ο σκοπός είναι κίνητρο προς το μέλλον. Αν είναι κάποιος δυστυχής, δεν ικανοποιούνται δηλαδή θεμελιώδεις σωματικές ανάγκες του, δεν μπορεί να είναι ευδαίμων. Όμως, όντας ευτυχής, δεν είναι και ευδαίμων, αν οι προσωπικοί σκοποί του δεν μπορούν να ικανοποιηθούν. Στις πλουσιότερες χώρες του κόσμου, όσο μεγαλύτερη είναι η οικονομική ανισότητα, τόσο χειρότερα είναι μια σειρά από ψυχολογικά/κοινωνικά δεινά (G.Wilkinson). Ο καπιταλισμός υπόσχεται την ευτυχία, αλλά η ανισότητα που συνεπάγεται απομακρύνει την ευδαιμονία. Με το θάνατο του αισθητού Εγώ, παύει η αυτορρύθμιση του οργανισμού. Προηγουμένως πεθαίνει το νοητό Εγώ, όταν παύουμε οριστικά να αισθανόμαστε τη διαφορά μας από το περιβάλλον μας. Στο μεσοδιάστημα έχομε μακαριότητα, χωρίς επιθυμίες ή ανικανοποίητες ανάγκες, όπως στην ενδομήτρια ζωή. Η ευδαιμονία είναι κατεξοχήν ανθρώπινο συναίσθημα. Τα ζώα ενεργούν μόνον από αιτίες, όχι για σκοπούς. Λήγει με την την οριστική απώλεια των αισθήσεών. Τέτοιες παράμετροι θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από όσους επηρεάζουν άμεσα την αρχή και το τέλος της ζωής μας, μαζί με τη βούληση της κοινωνίας, αλλά, προπάντων, τη βούληση καθενός, όσο μπορεί ευδαιμόνως να την εκφράσει.

Εισαγωγή

Το ευ ζην, η καλή ζωή, έχει ποικίλες όψεις. Η ύπαρξή επίσης έχει τρεις όψεις, Ψυχολόγοι (π.χ. William James¹), ψυχαναλυτές (π.χ. Sigmund Freud²), φιλόσοφοι (π.χ. Søren Kierkegaard³, Martin Heidegger⁴, Jean Paul Sartre⁵), αναγνωρίζουν τις τρεις αυτές όψεις. Μολονότι αναγνωρίζουν όλοι το τρισυπόστατο της ύπαρξής μας, χρησιμοποιούν διαφορετικά ονόματα γι΄ αυτές. Ωστόσο, όλοι βλέπουν την ύπαρξή μας σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον της, τον εαυτό της και το έλλογο περιβάλλον της, την κοινωνία. Το ευ ζην έχει διαφορετικό νόημα για καθεμιά από τις τρεις αυτές υποστάσεις του Εγώ. Στα επόμενα, θα προσπαθήσω να ξεκαθαρίσω τις τρεις υποστάσεις του Εγώ, να παρουσιάσω τις αντίστοιχες τρεις όψεις του ευ ζην, να αναφερθώ στους παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη αυτών των τριών όψεων και θα τελειώσω με μια αναφορά στον αντίποδα του ευ ζην, το ευ θνήσκειν.

Οι τρεις υποστάσεις του Εγώ⁶.

Αρχίζομε να υπάρχουμε τη στιγμή που ένα πατρικό σπερματοζωάριο εισδύει σε ένα μητρικό ωάριο και το γονιμοποιεί. Εκείνη τη στιγμή γεννιέται ένα νέο ον που διαφέρει από το περιβάλλον του κατά το ότι αναπτύσσεται και λειτουργεί με ένα εντελώς δικό του τρόπο, εγγεγραμμένο στην ίδια την ουσία του, στο DNA του πυρήνα του και παραμένει ανεπηρέαστος από οποιονδήποτε παράγοντα. Η μητέρα τού παρέχει ενέργεια και προστασία, αλλά δεν μπορεί να επηρεάσει με οποιονδήποτε τρόπο την εξέλιξή του, εκτός από το να την σταματήσει στερώντας του την ενέργεια και την προστασία. Σ΄ αυτή τη φάση το νέο ον είναι αισθητό από το περιβάλλον του. Η μητέρα αισθάνεται την ύπαρξή του και αντιδρά με ποικίλα συμπτώματα (εμετούς κλπ), ενώ αργότερα αισθάνεται τα σκιρτήματα του εμβρύου, η μαμή το ψηλαφά, ο γιατρός (και οποιοσδήποτε άλλος το βλέπει σε ένα υπερηχογράφημα κλπ. Αυτό είναι λοιπόν το αισθητό Εγώ. Μόνο το ίδιο το έμβρυο δεν μπορεί να συλλάβει την ύπαρξή του. Περιβάλλεται από ένα προστατευτικό στρώμα, το δέρμα του, που πάνω του υπάρχουν διάσπαρτοι πάμπολλοι αισθητήρες. Αυτοί δέχονται ερεθίσματα και από μέσα από το έμβρυο και απέξω του. Λόγω των ομοιοστατικών μηχανισμών τόσο του εμβρύου όσο και της μητέρας, οι φυσικοχημικές ιδιότητες και των δύο μερών είναι σταθερές και ίδιες μεταξύ τους. Ίδια θερμοκρασία, υγρασία, πίεση, ωσμωτική πίεση κλπ. Επομένως ο εγκέφαλος ακόμη και του τελειόμηνου εμβρύου, όταν είναι πλήρως αναπτυγμένος, δεν μπορεί να συλλάβει την ύπαρξή του. Τίποτε δεν μπορεί να υπάρχει αν δεν διαφέρει κατά τι από το περιβάλλον του, από ό,τι αυτό δεν είναι. Δεν είναι νοητός ένας πάλλευκος λεκές πάνω σε ένα πάλλευκο σεντόνι.

Με τον τοκετό, οι επιφανειακοί αισθητήρες του νεογνού εξακολουθούν να δέχονται τα ίδια σταθερά ερεθίσματα όπως και ενδομήτρια, αλλά απέξω κατακλύζονται από μια καταιγίδα ποικίλων, απρόβλεπτα τυχαία μεταβαλλόμενων ερεθισμάτων. Έτσι εκείνη τη στιγμή, με τη γέννησή του το νέο ον, αρχίζει τη διαδικασία να συνειδητοποιεί την ύπαρξή του. Το νοητό Εγώ γεννήθηκε. Αντιλαμβάνεται άμεσα τι μεταβολές γίνονται μέσα του, που διαμορφώνονται σε συναισθήματα, βουλήσεις και σκέψεις, ενώ όλοι οι απέξω μπορούν μόνον έμμεσα να το νοούν, να το συμπεραίνουν, από τη συμπεριφορά του αισθητού του Εγώ.

Ο άνθρωπος είναι πολιτικό ζώο, επιλέγοντας μόνος του πόσο αγελαίο και πόσο κοινωνικό ζώο θέλει να είναι. Ως κοινωνικό ζώο, κάποια στιγμή εισάγεται στην κοινωνία του με μια κοινωνική τελετή. Στην αρχαιότητα ονομαζόταν αμφιδρόμια, στις σύγχρονες κοινωνίες, είναι η βάπτιση, η περιτομή, η εγγραφή στο ληξιαρχείο, ανάλογα με το είδος της κοινωνίας στο οποίο εισάγεται. Το κοινωνικό Εγώ γεννήθηκε και αποτελεί την εικόνα που έχει γι΄ αυτό το έλλογο περιβάλλον του, η κοινωνία.

Οι τρεις υποστάσεις του Εγώ έχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, που συνοψίζονται στον Πίνακα Ι. Το αισθητό και το νοητό Εγώ είναι μοναδικά. Δεν υπάρχει άλλος με τα ίδια δακτυλικά αποτυπώματα ή το ίδιο DNA ή τις ίδιες σκέψεις, τα ίδια συναισθήματα, την ίδια βούληση όπως Εγώ ο αισθητός και νοητός. Αντίθετα, όλα τα κοινωνικά Εγώ είναι στη βασική ιδιότητά τους ίδια, απλώς μέλη της ίδιας κοινωνίας. Το αισθητό Εγώ μπορεί να ακρωτηριαστεί, να του έχει αφαιρεθεί ένα πόδι, ένα χέρι, ο προστάτης, ο νεφρός κλπ. Αντίθετα το νοητό και το κοινωνικό Εγώ είναι πάντοτε ακέραια και άτμητα. Το αισθητό Εγώ ζει σε συγκεκριμένο φυσικό χώρο και χρόνο, κοινό για όλους. Αντίθετα το νοητό Εγώ ζει σε μια μόνο στιγμή, μοναδικά δική του, τώρα, και σε ένα σημείο, μοναδικά δικό του, εδώ. Το κοινωνικό Εγώ επιβιώνει στη συνείδηση και στη μνήμη της κοινωνίας, του έλλογου περιβάλλοντός του κι επομένως μπορεί να υπάρχει οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Ο θάνατος του αισθητού Εγώ θα επέλθει τη στιγμή που χάνει την ομοιόστασή του και αρχίζει να αφομοιώνεται με το περιβάλλον του. Του νοητού Εγώ τη στιγμή που οριστικά παύει να ξεχωρίζει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Του κοινωνικού Εγώ όταν έχει λησμονηθεί οριστικά από το κοινωνικό περιβάλλον του.

Πίνακας Ι Διαφορές και ομοιότητες ανάμεσα στις 3 όψεις του Εγώ.

Αισθητό Εγώ	Νοητό Εγώ	Κοινωνικό Εγώ
Υπάρχει από τη σύλληψη	Υπάρχει από τη γέννηση	Υπάρχει μετά από κοινωνική τελετή
Αισθητό από όλους	Αντιληπτό μόνο από το ίδιο	Κοινωνικό εκμαγείο
Μπορεί να ακρωτηριασθεί	Ακέραιο/άτμητο
Μοναδικό		Όλα ίδια
Φυσικός χρόνος	Μία στιγμή: Τώρα	Δυνητικά αθάνατο
Φυσικός χώρος	Ένα σημείο: Εδώ	Δυνητικά πανταχού παρόν
Πεθαίνει μόλις αρχίσει η αφομοίωσή του με το περιβάλλον	Πεθαίνει όταν παύσει οριστικά να διακρίνει τον εαυτό του από το περιβάλλον	Πεθαίνει με μια κοινωνική τελετή, συνεχίζοντας να «ζει» στη μνήμη της κοινωνίας

Ευ ζην

Αντίστοιχα με τις τρεις υποστάσεις του Εγώ, το ευ ζην έχει τρεις διαφορετικές όψεις: Ευτυχία, μακαριότητα και ευδαιμονία. Είναι και οι τρείς ευχάριστες συναισθηματικές καταστάσεις, που, ωστόσο, έχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Και οι τρεις υποστάσεις του Εγώ έχουν ανάγκες που η ικανοποίησή τους είναι ευχάριστη, ενώ το έλλειμμά τους δυσάρεστο. Ευτυχία είναι η ικανοποίηση των αναγκών του αισθητού Εγώ. Είμαι ευτυχής όταν δεν πεινάω, δεν πονάω δεν κρυώνω κλπ. Αλλιώς είμαι δυστυχής. Η ευτυχία προκύπτει από προσπάθειες του κάθε ατόμου, αλλά και από τυχαίους παράγοντες, Αν μου πέσει το λαχείο, ικανοποιούνται όλες οι αισθητές, σωματικές, ανάγκες μου ευκολότερα. Η καλή τύχη όμως είναι φυσικά απρόβλεπτη, αλλά υπακούει στους νόμους της τυχαιότητας, και, επομένως, επηρεάζεται από ποικίλους παράγοντες, όπως είναι το κοινωνικό σύστημα μέσα στο οποίο ζούμε. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από πρωτοφανή μοναδική ευτυχία, καθώς, σε όλη την επιφάνεια της γης έχει παραταθεί το προσδόκιμο επιβίωσης, ενώ έχουν μειωθεί σημαντικά, οι λιμοί, οι λοιμοί, ο αναλφαβητισμός, οι πόλεμοι κλπ. Αυτό το επίτευγμα έχει υλοποιηθεί χάρη στην ανάπτυξη της τεχνολογίας, που κύρια αιτία της είναι η σχεδόν πλήρης επικράτηση του καπιταλισμού σε όλο τον κόσμο (Norberg⁷).

Η μακαριότητα χαρακτηρίζεται από καταστολή των επιθυμιών του νοητού Εγώ. Όταν δεν θέλω τίποτε, τίποτε δεν μου λείπει, καμιά έλλειψη δεν με κάνει να αισθάνομαι δυσάρεστα. Τρώω όχι επειδή πεινάω ή επειδή επιδιώκω την ευγευστία, αλλά απλώς επειδή πρέπει να φάω και βρίσκεται στοιχειώδες φαγητό. Αυτή είναι η παραδοσιακή Ανατολική ιδεολογία, η νιρβάνα, στην οποίαν μετέχουν και ο Χριστιανικός ασκητισμός, αλλά και οι Στωικοί.

Η ευδαιμονία είναι κατεξοχήν Ελληνική επιδίωξη. Οι κυριότεροι αρχαίοι φιλόσοφοι, ιδεαλιστές και υλιστές, Πλάτων, Αριστοτέλης, Επίκουρος κλπ συμφωνούν στο ότι η ευδαιμονία αποτελεί την εύλογη επιδίωξη κάθε ανθρώπου. Η ευδαιμονία αφορά κύρια το νοητό Εγώ. Εγώ, από μόνος μου, επιλέγω το σκοπό μου και τον επιδιώκω. Η ικανοποίησή του είναι η ευδαιμονία. Είναι μοναδικά ανθρώπινη ιδιότητα, καθώς τα άλλα ζώα ενεργούν μόνον από κάποιες αιτίες, ενώ οι άνθρωποι και για κάποιους σκοπούς. Οι αιτίες μας ωθούν από το παρελθόν προς κάποιες κατευθύνσεις. Επιλέγομε κάποια από αυτές με την ελευθερία της βούλησής μας που γίνεται σκοπός, ο οποίος μας έλκει προς το μέλλον.

Ο Maslow⁸ ιεράρχησε τα κίνητρά των δραστηριοτήτων μας σε 5 αλλεπέλληλα στρώματα που αποτελούν μια πυραμίδα. Στη βάση είναι οι φυσιολογικές ανάγκες. Πιο πάνω βρίσκεται η απειλή μήπως τις στερηθούμε. Στην τρίτη θέση βρίσκεται η αγάπη και στην τέταρτη η ανάγκη για κοινωνική αναγνώριση. Στην κορυφή της πυραμίδας είναι οι ανάγκες του Εγώ, η αυτοπραγμάτωσή του (εικ. 1). Κάθε επίπεδο είναι ισχυρότερο κίνητρο από τα κατώτερά του, αλλά προϋποθέτει τη μερική έστω ικανοποίηση των κατώτερων κινήτρων. Τα πέντε κίνητρα του Maslow Μπορούν να συνοψισθούν σε τρία, ανάλογα με τις τρεις υποστάσεις του Εγώ μας (εικ.1).  Οι φυσιολογικές ανάγκες και η ασφάλεια από το φόβο μην τις χάσουμε είναι τα κίνητρα του αισθητού Εγώ. Η αγάπη και η εκτίμηση από το κοινωνικό περιβάλλον είναι οι ανάγκες του κοινωνικού Εγώ. Η αυτοπραγμάτωση τέλος είναι το κίνητρο του νοητού Εγώ.

Εικ. 1 Τα ιεραρχημένα επίπεδα των κινήτρων του Maslow (αριστερά) και η σύνοψή τους στα 3 επίπεδα που αντιστοιχούν στις 3 υποστάσεις του Εγώ μας (δεξιά)

 

Τα ζώα παρακινούνται μόνον από αιτίες που τα ωθούν από το παρελθόν προς κάποιες κατευθύνσεις. Οι άνθρωποι παρακινούνται και από σκοπούς που τους έλκουν προς το μέλλον. Οι σκοποί διαμορφώνονται διττά⁶. Αφενός από αιτίες, την ανθρώπινη νόηση (Αριστοτελική προαίρεση) και αφετέρου από ένα αυτόματα ταλαντούμενο σύμπλεγμα συναισθήματος και βούλησης (Αριστοτελική όρεξη). Η βούλησή μας ταλαντώνεται ασύμμετρα από το “Θέλω να” στο “Θέλω να μη”. Μεταξύ του “Θέλω να” και του “Θέλω να μη” παρεμβάλλεται μια σωματική φάση (π.χ. τρώω, συνουσιάζομαι κλπ). Μεταξύ του “Θέλω να μη” και του “Θέλω να” παρεμβάλλεται η φάση “Δεν θέλω να”. Διαφέρει αυτή από το “Θέλω να μη” κατά το ότι στην τελευταία είναι αδύνατο να διεγερθεί η βούληση από οποιοδήποτε ερέθισμα (ανερέθιστη περίοδος), ενώ στη φάση “Δεν θέλω να” ένα κατάλληλο ερέθισμα (π.χ. η θέα ενός εύγεστου εδέσματος ή ενός προκλητικού γυμνού) πυροδοτούν το αντίστοιχο “Θέλω να”. Σ΄ αυτή μόνο τη φάση το λογιστικό μέρος της ψυχής μπορεί να κατευθύνει το θυμοειδές και το επιθυμητικό.

Με βάση τα παραπάνω, μπορούν να ιεραρχηθούν και οι τρεις επιδιώξεις που συνιστούν το ευ ζην. Στο ανώτερο επίπεδο βρίσκεται η ευδαιμονία και στο κατώτερο η ευτυχία. Δεν μπορεί κάποιος να είναι ευδαίμων, αν δεν ικανοποιούνται στοιχειωδώς οι ανάγκες των κατώτερων επιπέδων, αν πονάει, πεινάει, κρυώνει ή έχει υπερτροφικό θέλω. Εξάλλου, δεν αρκεί να είναι κάποιος ευτυχής για να είναι ευδαίμων. Ο πλούσιος, υγιής κλπ δεν ευδαιμονεί, αν δεν μπορεί να υλοποιήσει ένα όραμά του που το διαμορφώνει σε σκοπό.

Παράγοντες που ευνοούν την επίτευξη των τριών όψεων του ευ ζην

Ο καπιταλισμός, ισχυρό κίνητρο για την ανάπτυξη της τεχνολογίας που έφερε την ευτυχία κατά τον Norberg⁷, συνοδεύεται αναγκαστικά από αύξηση των επιθυμιών, όπως με τη διαφήμιση που εισβάλλει στα σπίτια όλων απρόσκλητη δια μέσου των μαζικών μέσων ενημέρωσης. Η αύξηση της κατανάλωσης είναι το κίνητρό για αύξηση της παραγωγής και, επομένως, της ανάπτυξης. Αυτή η ενίσχυση των θέλω μας όμως απομακρύνει τη δυνατότητα της μακαριότητας. Εξάλλου, ο καπιταλισμός συνοδεύεται αναγκαστικά από αύξηση της κοινωνικής ανισότητας. Οι Wilkinson και Pickett⁹ μελέτησαν την κοινωνική ανισότητα, ως διαφορά μεταξύ του πλουσιότερου και του φτωχότερου δεκατημορίου του πληθυσμού στις 23 πλουσιότερες χώρες (μεταξύ τους και η Ελλάδα). Μελέτησαν επίσης και ένα δείκτη υγειινο-ψυχο-κοινωνικών δεινών, που προκύπτει από: το προσδόκιμο επιβίωσης, τις επιδόσεις στα μαθηματικά και τα γράμματα, την παιδική θνησιμότητα, τον αριθμό των ανθρωποκτονιών, τον αριθμό των φυλακισμένων, τις γεννήσεις από ανήλικα κορίτσια, την αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των πολιτών, τον επιπολασμό των ψυχικών νοσημάτων συμπεριλαμβάνοντας και τον εθισμό στα ναρκωτικά και στο οινόπνευμα και την κοινωνική κινητικότητα. Υπήρχε μια ευθεία συνάρτηση. Όσο μεγαλύτερη ήταν η οικονομική ανισότητα τόσο πιο έντονα ήταν τα δεινά  (εικ. 2).

 

Εικ. 2 Συνάρτηση του δείκτη δεινών με την εισοδηματική ανισότητα.

 

Η ευδαιμονία είναι ο ύστατος σκοπός κάθε πολιτείας, κατά τον Αριστοτέλη¹⁰. Ο Σταγειρίτης διακρίνει τρία βασικά είδη πολιτευμάτων, μοναρχία, ολιγαρχία και δημοκρατία. Σε καθένα διακρίνει μια καλή και μια κακή όψη του. Στην καλή όψη οι άρχοντες, ένας ή πολλοί, μεριμνούν για τους αρχόμενους, ενώ για την κακή όψη μεριμνούν για τον εαυτό τους. Κύρια ειδοποιός διαφορά μεταξύ δημοκρατίας και ολιγαρχίας είναι ότι στην πρώτη οι άρχοντες (βουλευτές και δικαστές) κληρώνονται, ενώ στη δεύτερη εκλέγονται. Λέγω  δ΄  οἷον  δοκεῖ  δημοκρατικὸν  μὲν  εἶναι  τὸ  κληρωτὰς  εἶναι  τὰς  ἀρχὰς, τὸ  δ΄  αἱρετὰς  ὀλιγαρχικὸν. Προσπαθώντας να ιεραρχήσει τα πολιτεύματα κατατάσσει την καλή όψη της δημοκρατίας (πολιτεία) στην ανώτερη βαθμίδα, ως προάγουσα την ευδαιμονία, ενώ την κακή όψη της (οχλοκρατία) προτελευταία πριν από την κακή όψη της μοναρχίας, την τυραννία.

Είναι προφανές από τα παραπάνω, ότι η άριστη μορφή του ευ ζην, η ευδαιμονία, επιτυγχάνεται από την προσωπική προσπάθεια του καθενός, αλλά διευκολύνεται ανάλογα με το πολίτευμα μέσα στο οποίο ζει.

 Ευ θνήσκειν

Κάθε υλική οντότητα, ζώσα ή άζωη, έχει μια αρχή, μια διάρκεια και ένα τέλος. Ο θάνατός μας είναι αναπόφευκτος. Όπως η γέννηση των τριών υποστάσεων του Εγώ μας συμβαίνει σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, έτσι και ο θάνατός τους. Και δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι υπάρχει ευ ζην, αν δεν υπάρχει και ευ θνήσκειν. Μηδένα πρὸ τοῦ τέλους μακάριζε, εικάζεται πως είπε ο Σόλων στον Κροίσο.

Ο θάνατος του αισθητού Εγώ συμβαίνει τη στιγμή που θα πάψει να υφίσταται η ομοιόσταση του οργανισμού, μόλις δηλαδή σταματήσει η αυτορρύθμιση των ποικίλων φυσικοχημικών ιδιοτήτων του. Εκείνη τη στιγμή αρχίζει να αφομοιώνεται το σώμα μας με το περιβάλλον, αποκτώντας ίδια θερμοκρασία, πίεση, χημική σύσταση κλπ. Χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει. 

Πάντοτε πριν από το θάνατο του αισθητού Εγώ, το πολύ ταυτόχρονα, συμβαίνει ο θάνατος του νοητού Εγώ. Ταυτόχρονα συμβαίνει σε βίαιο θάνατο, π.χ. όταν μια σφαίρα καταστρέφει το κρανίο μας. Στις άλλες περιπτώσεις προηγείται λίγα λεπτά έως μερικούς μήνες (π.χ. σε βαριά κώματα). Στην πιο τυπική περίπτωση της καρδιακής ανακοπής, λίγα δευτερόλεπτα μετά τη διακοπή της καρδιακής λειτουργίας, ο ασθενής χάνει τις αισθήσεις του και αδυνατεί να ξεχωρίσει τον εαυτό του από το περιβάλλον του. Αν αποκατασταθεί η καρδιακή λειτουργία μέσα σε λίγα λεπτά, επανέρχεται η λειτουργία του νοητού Εγώ, αλλιώς, οριστικός θάνατός του έχει επέλθει τη στιγμή που αμετάκλητά έχασε τις αισθήσεις του. Με τα σύγχρονα ιατρικά μέσα, το αισθητό Εγώ μπορεί να συνεχίσει να αυτορρυθμίζεται για απροσδιόριστα μακρό χρονικό διάστημα, με τεχνητή κυκλοφορία, τεχνητό νεφρό, τεχνητό ήπαρ κλπ ενώ το νοητό Εγώ είναι ήδη νεκρό. Έτσι, ισχύει η γνωστή ρήση του Πλάτωνα ότι ο θάνατος σηματοδοτεί το χωρισμό της ψυχής από το σώμα: “ Ὁ θάνατος τυγχάνει, ὡς ἐμοί δοκεῖ, οὐδέν ἂλλον ἢ δυσὶν πραγμάτοιν διάλυσις, τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος απ΄ ἀλλήλου“¹¹. Ισχύει όμως αντίθετα από τις πεποιθήσεις του. Μετά το θάνατο, η ψυχή, το νοητό Εγώ δηλαδή που στη ζωή εκδηλώνει όλες τις δραστηριότητες που αποδίδονται στην ψυχή, έχει πεθάνει, ενώ το αισθητό Εγώ, το σώμα μας μπορεί να επιβιώνει για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα.

Το κοινωνικό Εγώ, όπως επισημάνθηκε, μπορεί να επιβιώνει στη μνήμη της κοινωνίας του θανόντος, για απροσδιόριστο διάστημα. “Οι ήρωες δεν πεθαίνουν όσο τους θυμούνται οι ζωντανοί” είναι ένα επίγραμμα στο Ηρώον των Τρικάλων Θεσσαλίας. Έτσι, το κοινωνικό Εγώ επιβιώνει σαν σε ένα κοινωνικό εκμαγείο στην κοινωνία, εκεί ἒνθα οὐκ ἒστι πόνος, οὐ λύπη, οὐ στεναγμὸς, ἀλλὰ (στη μνήμη της κοινωνίας) ζωὴ ἀτελεύτητος.

Στο διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ του δυνητικού θανάτου του νοητού Εγώ και του αισθητού Εγώ, μπορεί να παρέμβει ο γιατρός, αναστρέφοντας τη συνηθισμένη φυσιολογική πορεία και επαναφέροντας στη ζωή το άτομο, δηλαδή εξασφαλίζοντας την ομοιόσταση με ή χωρίς τεχνητή βοήθεια. Εξάλλου, με τα σημερινά μέσα ο γιατρός μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη της Χριστιανικής ευχής: “ἀνώδυνα, ἀνεπαίσχυντα, εἰρηνικά” τα τέλη της ζωής μας. Προκύπτει, ωστόσο το ερώτημα πότε ακριβώς επιτρέπεται να επέμβει ο γιατρός, για να καταστήσει τα τέλη ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά, επισπεύδοντας το τέλος του αισθητού Εγώ, όπως και πότε επιτρέπεται να επέμβει για να παρατείνει τη ζωή του αισθητού Εγώ. Η κοινωνία οφείλει να θεσπίσει κανόνες στα πλαίσια των οποίων θα ενεργεί ο γιατρός με την, κατά το δυνατό, σύμφωνη γνώμη του ενδιαφερομένου. Θεωρώ ότι κλειδί σε μια τέτοια απόφαση είναι η οριστική παύση του ευ ζην. Μία περίπτωση είναι π.χ. η παρουσία μιας οριστικά ανίατης νόσου με αφόρητους πόνους, όταν τα αναλγητικά μέσα δεν μπορούν πια να προσφέρουν ανακούφιση. Μια άλλη περίπτωση είναι εκείνη του βαρέος κώματος στην οποίαν όμως ο νοητά οριστικά θανών (π.χ. χωρίς αυτόματη ή προκλητή κίνηση ή έκκριση ή ηλεκτρική εγκεφαλική λειτουργία) δεν μπορεί να δώσει τη σύμφωνη γνώμη του. Αν την έχει επίσημα διατυπωμένη προηγουμένως, ηθικά δεν μου φαίνεται να υπάρχει πρόβλημα. Πρόβλημα νομικό υπάρχει. Αν όμως δεν υπάρχει διατυπωμένη βούληση του ατόμου που βρίσκεται σε οριστικό κώμα, η κοινωνία οφείλει να θεσπίσει τα νομικά κριτήρια για να πάψει η διατήρηση στη “ζωή” του αισθητού Εγώ. Οι επιφυλάξεις στηρίζονται ενμέρει στις φρικιαστικές εμπειρίες στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με ανατριχιαστική κατάχρηση του όρου “ευθανασία”.

Συμπερασματικά, η αντίληψη του τρισυπόστατου της ύπαρξής μας βοηθά να κατανοηθούν καλύτερα οι τρεις όψεις του ευ ζην, η ευτυχία, η μακαριότητα και η ευδαιμονία. Καθεμιά από τις τρεις αυτές όψεις μπορεί να ενισχυθεί από το κοινωνικό περιβάλλον, την κρατούσα ιδεολογία και το πολίτευμα. Η ευτυχία από τον καπιταλισμό, η μακαριότητα από την Ανατολική ιδεολογία της Νιρβάνας και η ευδαιμονία από την καλή όψη της δημοκρατίας, την Αριστοτελική πολιτεία. Το ευ θνήσκειν αποτελεί το επιθυμητό τέλος του ευ ζην. Η ιατρική διαθέτει σήμερα τα μέσα για το ευ θνήσκειν, αλλά τα κριτήρια με τα οποία μπορεί να εφαρμοσθεί είναι καθαρά ηθικά και απαιτούν τη θεσμοθέτησή τους από την κοινωνία.

 

 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. James W. Psychology. The World Publishing Company. Cleveland and New York, 1948.
2. Freud, S. The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. XIX. Translated from the German under the General Editorship of James Strachey. In collaboration with Anna Freud. Assisted by Alix Strachey and Alan Tyson, Vintage, 1999. [Reprint.] ISBN0-09-929622-5.
3. Heidegger M. Είναι και Χρόνος. Μετάφραση Γιάννη Τζαβάρα, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα, 2013.
4. Kiergegaard S: Η έννοια της Αγωνίας. Μετάφραση Γιάννη Τζαβάρα, Δωδώνη, Αθήνα, 1971.
5. Sartre JP: L’ Être et le Néant. Edition Gallimard, 1943.
6. Σιδερής ΔΑ. Κατανοώντας την ύπαρξη. Ελληνική Φιλοσοφική Βιβλιογραφία. “Φιλοσοφικά Δημοσιεύματα2019. http://www.philosophicalbibliography.com/attachments/article/157/Sideris2.pdf
7. Norberg J. (2016). Progress: Ten Reasons to Look Forward to the Future. Oneworld Publications. ISBN978-1-78074-951-8.
8. Maslow A. Motivation and Personality, ISBN 0-06-041987-3, 1954
9. Wilkinson and  Pickett K. The Spirit  Level: Why Equality is Better for Everyone, Penguin  Books, 200
10. Αριστοτέλης. Πολιτικά.
11. Πλάτων. Γοργίας, 524Β

 

 

Διάλεξη που δόθηκε στο 3ο Διεπιστημονικό Συνέδριο που έλαβε χώρα στο Πανεπιστήμιο Πατρών στις 27 Ιουνίου 2019.