ΕΙΝΑΙ ΑΝΕΦΑΡΜΟΣΤΗ;

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com.

Ηπειρωτικός Αγών, 22 Ιουνίου 2019

Είμαι ο πιο έξυπνος; Ο μόνος που αναπολεί το αρχαίο πρότυπο της δημοκρατίας, το λίκνο του αρχαίου, αλλά και του σύγχρονου πολιτισμού; Φυσικά δεν είμαι ο πιο έξυπνος. Η αρχαία δημοκρατία ήταν το πολίτευμα που εξέθρεψε τον παγκόσμιο πολιτισμό. Πριν από 2,5 χιλιετίες. Ύστερα πέθανε! Μπορεί άραγε να αναστηθεί;

Γιατί πέθανε; Ήταν μια μακρά περίοδος βαθμιαίας παρακμής, για να καταλήξει στο ενδοξοάδοξο τέλος της στη Χαιρώνεια. Γιατί όμως παράκμασε; Μια απάντηση είναι ότι η δημοκρατία εκτρέφει το λαϊκισμό, την ικανοποίηση επιθυμιών μάλλον παρά αναγκών και σκοπών, του όχλου μάλλον παρά του δήμου. Όμως ο λαϊκισμός υπάρχει σε όλα τα καθεστώτα και όλες οι τάξεις  συμπεριφέρονται άλλοτε σαν ανοργάνωτος όχλος που παρασύρεται από δημαγωγούς και άλλοτε ως οργανωμένος δήμος που ωριμάζει μόνο στη δημοκρατία. Υπάρχει εναλλακτική απάντηση; Η δημοκρατία δεν ξεπήδησε από το μηδέν, στο μυαλό κάποιου κι εφαρμόσθηκε με τυμπανοκρουσίες. Άρχισε από τη μυθολογική εποχή, όταν π.χ. ο βασιλιάς του Άργους έκανε δημοψήφισμα για να δεχθεί τις ικέτιδες πρόσφυγες. Η Αθήνα παρακάμφθηκε από την κάθοδο των Ηρακλειδών κι έτσι εξελίχθηκε χωρίς εξωτερικές επεμβάσεις. Άρχισε η αποκέντρωση. Πρώτα κατά περιοχές, σημαντική αυτοδιοίκηση της Κεκροπίας, της Αμαρυσίας κλπ. Είχε παρενέργειες, αποσχιστικές τάσεις. Αντιμετωπίσθηκε όχι με συγκεντρωτισμό, αλλά με άλλη αποκέντρωση, τη συνδικαλιστική θα λέγαμε σήμερα, διαχωρισμό των πολιτών ανάλογα με την επαγγελματική δραστηριότητά τους. Γεωργοί, ναυτικοί, τεχνίτες κλπ. Ακολούθησε σα “φυσιολογική” εξέλιξη, με τελευταίο βασιλιά τον Κόδρο, νομοθέτες απαράδεκτα αυστηρούς ή σοφούς, όπως ο Σόλων, με παλίνδρομη τυραννία του Πεισιστράτου, τη δημοκρατία τελικά του Κλεισθένη, που βαθμιαία εξελισσόταν με μικροτροποποιήσεις. Αυτή η δημοκρατία αντιμετώπισε την Περσική επιθετικότητα. Και ξαφνικά η εξέλιξη ανακόπηκε. Η αναμενόμενη “φυσιολογική” δημοκρατική εξέλιξη θα μπορούσε να είναι κατάργηση της δουλείας, ψήφος γυναικών και μετοίκων. Αυτά χρειάσθηκαν δύο χιλιετίες για να υλοποιηθούν. Και συνδέθηκαν με δραστική συρρίκνωση των πολιτικών δικαιωμάτων, από διαρκή άσκησή τους σε μια στιγμή κάθε 4 χρόνια περίπου. Γιατί καταργήθηκε λοιπόν η δημοκρατία; Διότι εκτράπηκε σε λαϊκισμό ή διότι δεν τόλμησε να προχωρήσει σε εκδημοκρατισμό; Κανένας, φοβούμαι, δεν μπορεί να απαντήσει.

Ακολούθησαν μεγάλα ιστορικά γεγονότα, Αλέξανδρος και Μακεδόνες διάδοχοί του, Ρωμαίοι και Βυζαντινοί διάδοχοί τους, σταυροφορίες και ανάπτυξη της Δύσης, Τουρκοκρατία στην πατρίδα μας, Αναγέννηση και Διαφωτισμός στη Δύση, που οδήγησαν στη Γαλλική και άλλες συνακόλουθες επαναστάσεις και στη δημιουργία του εθνικού κράτους και της “φιλελεύθερης” (“αστικής”) “δημοκρατίας” (σε εισαγωγικά, διότι δεν ήταν ακριβώς τίποτε από όλα αυτά). Ήταν απλώς αναβίωση της Ρωμαϊκής ολιγαρχίας. Η Δύση πήρε τα φώτα από την Ελληνική αρχαιότητα, εκτός από τη δημοκρατία. Δεν είναι περίεργο. Βρισκόταν υπό το κράτος της εκκλησίας, με σημαντική κοσμική απόκλιση από τη διδασκαλία του Χριστού, και της μοναρχίας των ποικίλων βασιλέων, αυτοκρατόρων, μοναρχών, γιγαντωμένων με τις σταυροφορίες, που, ωστόσο, δημιούργησαν το κλίμα και για την ανάπτυξη της αστικής τάξης. Όλο και περισσότεροι, διαπίστωναν πως υπάρχει και άλλος κόσμος πέρα από εκείνον που εξουσίαζε τη γη όπου ζούσαν. Διεκδίκησαν τα δικαιώματά τους. Έτσι, βίαια κατά κανόνα, καταργήθηκε η εξουσία των μοναρχιών και αντικαταστάθηκε από την εξουσία των ολιγαρχιών, των κατόχων των μέσων παραγωγής. Πάλι υπήρξαν παλινδρομήσεις, με ολοκληρωτικές μοναρχίες, όπως του Ναπολέοντα, των δικτατοριών του 20ού αιώνα κλπ. Η ολιγαρχία πέτυχε ό,τι δεν έφθασε ποτέ να υλοποιήσει η αρχαία δημοκρατία, ελευθέρωση των δούλων και ψήφο των γυναικών. Ήδη ζούμε την εποχή που με μεγάλη δυσφορία αντιμετωπίζεται όλο και οξύτερα το θέμα των μετοίκων. Τις τελευταίες δεκαετίες, με δημιουργία συνομοσπονδιών, επιτεύχθηκε εκείνο που είχαν υλοποιήσει οι πολυχρόνιες μοναρχίες παλιά, μακρές περίοδοι με ειρήνευση στις επικράτειές τους, pax Romana, Britannica, Americana κλπ. Επιτεύχθηκε ακόμη μια απαράμιλλη ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, με κορυφαία τη διάσπαση του ατόμου με όλες τις καλές και κακές συνέπειές της, τον εξοβελισμό σχεδόν λιμών και λοιμών, την ανάπτυξη των καλών τεχνών, εικαστικών και παραστατικών (μουσικών, θεατρικών κλπ). Ο 20ός αιώνας έφθασε στην κορύφωση όλων αυτών των καλών και κακών συνεπειών, με δύο παγκόσμιους πολέμους και με στρέβλωση της αρμονίας και της λογικής που είχε φέρει ο Διαφωτισμός. Einstein, Marx, Picasso, Breton, Freud, Stravinsky και πλήθος άλλων ανέτρεψαν τα πνευματικά κατεστημένα, χωρίς, ωστόσο, να καταλήξουν και δημιουργικά σε εναλλακτικές προτάσεις, πειστικές, γενικά παραδεκτές. Η θετική αυτή εξέλιξη δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει τα αίτια των μεγάλων βιαιοτήτων, το δίκαιο του ισχυρού (αντί της βούλησης των πολλών), που μοιραία οδηγούσε πάντοτε σε μεγάλη βία και οδηγεί σήμερα σε ποιος ξέρει τι. Η “φυσιολογική” εξέλιξη θα ανέμενε κάποιος να είναι ο εκδημοκρατισμός. Συγκεκριμένα, όπως ορίζει ο Αριστοτέλης, κληρωτές τη νομοθετική και δικαστική εξουσία, με (ολιγαρχική) εκλογή της εκτελεστικής. Εδώ έπαιξε ρόλο ενδεχομένως η τυχαία εμφάνιση ιδιοφυών ηγετών. Στις ολιγαρχίες υπάρχουν δύο ειδών αντιπαραθέσεις. Η μία είναι μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών. Η άλλη είναι μεταξύ ολιγαρχικών παρατάξεων. Επικράτησε η δεύτερη. Γιατί; Η βιομηχανική επανάσταση και η εμφάνιση ιδιοφυών ηγετών, όπως του Marx και του Ле́нин ίσως συνέβαλαν να επικρατήσει η αντιπαράθεση μεταξύ των μεγάλων  ολιγαρχικών παρατάξεων, καπιταλιστών και προλεταρίων μάλλον παρά μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών. Κανένας, φοβούμαι, δεν μπορεί να απαντήσει.

Σήμερα, αρχίζει να διαφαίνεται η αποτυχία του ολιγαρχικού συστήματος. Η κομμουνιστική ολιγαρχία απέτυχε, ευτυχώς αναίμακτα, τουλάχιστον στη Ρωσία, αλλά επιβιώνει ισχυρή, τροποποιούμενη, τουλάχιστον στην Κίνα. Οι αντιπαραθέσεις μεταξύ ολιγαρχικών συνομοσπονδιών δεν έχουν εκλείψει και ο κίνδυνος ενός τρίτου (τελευταίου;) Παγκόσμιου Πολέμου δεν έχει εκλείψει. Η φτώχεια στον πλανήτη έχει μειωθεί πρωτοφανώς, με την τεχνολογία, αλλά αφενός παράγει τοξικά προϊόντα που δηλητηριάζουν μακροπρόθεσμα τη γη μας και αφετέρου συνδυάζεται με ολοένα αυξανόμενη οικονομική ανισότητα, από τα μεγαλύτερα κίνητρα βίαιων αλλαγών, με μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και άμεση ομαδική βία. Η ολιγαρχική συνομοσπονδία που ζούμε, η Ε.Ε., αρχίζει να εμφανίζει σημεία παρακμής με σταθερή άνοδο αντιευρωπαϊκών τάσεων, τόσο από αριστερά όσο και από δεξιά. Υπάρχει όμως σύγχυση. Η παρακμή, ισχυρίζομαι αναπόδεικτα, δεν οφείλεται στην συνομοσπονδιακή (αντιεθνική) φύση της Ε.Ε., αλλά στην απουσία δημοκρατίας.

Η λύση που μπορεί κανένας να ονειρευθεί βέβαια είναι η παγκόσμια εξελισσόμενη δημοκρατία. Είναι προφανώς δυσεφάρμοστη σήμερα. Όχι ανεφάρμοστη, αφού κάποτε ίσχυσε. Γιατί όχι; Είναι διότι δεν τη θέλει η άρχουσα ολιγαρχία, που διαθέτει τη (σχεδόν) απόλυτη εξουσία; Όλες οι μεταξύ τους, συχνά βίαια, αντίπαλες ολιγαρχικές παρατάξεις είναι ολοκληρωτικά αντίθετες στη δημοκρατία. Ή μήπως διότι δεν έχει συνειδητοποιηθεί η δημοκρατία σε κρίσιμα μεγάλη λαϊκή μάζα; Κανένας, φοβούμαι, δεν μπορεί να απαντήσει.