Οικολογία και υπερπληθυσμός

• Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com
• Κοινή Γνώμη, 7 Μαΐου 2019
• 

  

Ξεκίνησε πριν από >100.000 χρόνια ένα ασθενικό είδος. Πώς κατάφερε και επέζησε; Δεν είχε φοβερά νύχια και δόντια, δεν καλυπτόταν από μια προβιά να τον προστατεύει από το κρύο και βάση στήριξής του ήταν τα δυο του πόδια, πολύ ασταθής συγκριτικά με την ευρεία βάση των τετραπόδων που κινούνται πάνω στη γη και με τα 4 στηρίγματα των τετραχείρων που κινούνται πάνω στα δέντρα. Είχε όμως αφενός δυο ελεύθερα χέρια που μπορούσε να τα χρησιμοποιεί σαν λαβές, εκτός από το σαγόνι του. Και είχε αφετέρου την ικανότητα να σχηματίζει δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, ικανότητα δηλαδή να μαθαίνει, να αποκτά λόγο και να μεταδίδει τις εμπειρικές γνώσεις που αποκτούσε στους άλλους ανθρώπους. Έτσι έγινε ικανός να κατασκευάζει εργαλεία. Με πολύ βραδύ ρυθμό στην αρχή, ολοένα επιταχυνόμενο, με ιλιγγιώδη ταχύτητα τις τελευταίες δεκαετίες, έφθασε να δεσπόζει πάνω σε ολόκληρη τη Φύση. Κατέχει ολόκληρη τη Φύση και κατοχή σημαίνει και δυνατότητα καταστροφής του κτήματος (J.P.Sartre).

Χάρη σ΄ αυτές τις ικανότητές του ο άνθρωπος πολλαπλασιάστηκε, υπακούοντας στις θρησκευτικές εντολές, όπως: “ Αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ γεμίσατε τὴν γῆν καὶ κυριεύσατε αὐτὴν”. Ο κίνδυνος επισημάνθηκε από τη Ρωμαϊκή εποχή. Τόσο ταχέως που αυξάνεται ο πληθυσμός, θα μπορεί να τον θρέψει η γη; Μελετήθηκε επιστημονικά από τον T.R.Malthus. Όλες οι προβλέψεις διαψεύσθηκαν μέχρι στιγμής παρά το ότι είναι λογικές. Σήμερα έχει η γη πληθυσμό πολύ μεγαλύτερο από όσον ποτέ άλλοτε κι όμως βιώνομε πανανθρώπινα πρωτοφανή μείωση της πείνας, φτώχειας, αναλφαβητισμού, παιδικής θνησιμότητας. Αιτία αυτής της πρωτοφανούς παγκόσμιας ευτυχίας είναι προφανώς η τεχνολογία που ο J.Norberg την αποδίδει στον καπιταλισμό που έχει επικρατήσει παγκόσμια. Η ουσία είναι ότι όσο περισσότεροι άνθρωποι υπάρχουν κάπου τόσο περισσότερο αυξάνεται η απόδοση της γης. Ο ακατοίκητος τόπος, ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες, μετατρέπεται σε ζούγκλα ή σε έρημο, αμφότερες άξενες για τον άνθρωπο. Γιατί να ανησυχούμε λοιπόν;

Το πρόβλημα είναι ότι η υπερεκμετάλλευση της φύσης παράγει πραγματικά τα αναγκαία για μεγάλο πλήθος ανθρώπων, αλλά η ανάπτυξη αυτή γίνεται ταχύτερα από την ανακύκλωση των αποβλήτων της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κραυγάζουν πάνω σε αυτό το θέμα οι οικολόγοι, αλλά κανένας δεν τους ακούει. Ίσως διότι η στάση τους είναι αρνητική. Απαγορεύονται οι πλαστικές σακούλες από τις σουπερμάρκετ, διότι δεν αποδομούνται και έχουν γεμίσει στεριές και θάλασσες με πλαστικά. Εντάξει, βάζω τα ψώνια σε σάκους πολλαπλών χρήσεων, απλό. Αλλά τα απόβλητά μου πώς να τα μεταφέρω στους κάδους να τα πάρει ο δήμος; Όταν ήμουν παιδί, τρέφαμε κότες, πρόβατο και χοίρο. Τα αποφάγια μας ήταν η τροφή τους και τα απόβλητά μας θάβονταν σε βόθρους μετατρεπόμενα σε κοπριά με την οποίαν καλλιεργούσαμε ζαρζαβατικά. Τώρα στο αστικό διαμέρισμά μου είναι δύσκολο να διατηρώ ζώα και καλλιέργειες. Τέτοια μέτρα, οσοδήποτε χρήσιμα, είναι αποσπασματικά. Απέραντες εκτάσεις ζούγκλας μετατρέπονται σε καλλιεργήσιμη γη. Δεκάδες χιλιάδες ζωικά και φυτικά είδη εξαφανίζονται ετησίως. Τα ποτάμια, οι λίμνες, οι θάλασσες έχουν πλήθος τοξικών προϊόντων, ακόμη και οι ωκεανοί δεν είναι πια καθαροί, ούτε και η ατμόσφαιρα. Το διάστημα γύρω από τη γη είναι γεμάτο από ανθρώπινα σκουπίδια, θραύσματα από τεχνητούς δορυφόρους που περιφέρονται με ασύλληπτη ταχύτητα και σε λίγο θα μας απαγορεύουν την έξοδο από τη γη, ενώ θα έχουμε τα μέσα να το κάνουμε. Το κλίμα της γης χειροτερεύει. Ακόμη και αν γίνεται αυτόματα, οι ανθρώπινες ενέργειες επιταχύνουν την επιδείνωση. Σε λίγες μόλις γενιές ο πλανήτης μας θα είναι αβίωτος.

Το μεγάλο πλήθος των τοξικών ουσιών προέρχεται από την κατεργασία των υδρογονανθράκων. Το διεθνές μέτρο που θα μας γλίτωνε από την αναμενόμενη καταστροφή θα ήταν η απαγόρευση της εξόρυξης και χρησιμοποίησής τους. Φαντάζεστε όμως τη ζωή χωρίς πετρέλαιο; Πόσοι θα πεθάνουν από τη μείωση των καλλιεργειών και των μεταφορών, της τεχνολογίας γενικά, που στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στο πετρέλαιο; Ήδη βιώνομε ένα κύμα μετανάστευσης που διαρκώς φουσκώνει. Η έλλογη μετανάστευση ήταν πάντοτε μια ευλογία, καθώς αναμείγνυε πολιτισμούς που ερχόμενοι σε επαφή γονιμοποιούνταν. Η ανεξέλεγκτη μετανάστευση όμως δημιουργεί συγκρούσεις και απρόβλεπτες καταστάσεις που αρχίζομε ήδη να τις γευόμαστε. Θα μπορούσε ασφαλώς η τεχνολογία να μετατρέψει σε κατοικήσιμες άγονες εκτάσεις, όπως η έρημος Σαχάρα και η παγωμένη Σιβηρία. Αυτό πρέπει να γίνει, αλλά δεν λύνει το πρόβλημα. Τελικά μένει ο έλεγχος του υπερπληθυσμού. Πώς επιτυγχάνεται;

Οι πόλεμοι εξολοθρεύουν κόσμο, αλλά το πρόβλημα δεν λύνεται. Σε μεγάλες θεομηνίες με απώλειες εκατομμυρίων κόσμου, η κάλυψη του κενού γίνεται μέσα σε 1-2 γενιές με αύξηση των γεννήσεων. Ένας πόλεμος σήμερα μεταξύ δύο πυρηνικών δυνάμεων, π.χ. Ινδίας και Πακιστάν, θα σημάνει πιθανώς θάνατο πάνω από 1 δισεκατομμυρίου ανθρώπινων ζωών, αν δεν γενικευθεί και καταλήξει σε αφανισμό της ζωής πάνω στον πλανήτη γη. Το πρόβλημα του υπερπληθυσμού όμως δεν θα το λύσει. Οι επιζώντες θα ξαναρχίσουν να πολλαπλασιάζονται με μανία.

Γιατί αναπαραγόμαστε όμως με τέτοιους ρυθμούς; Πώς έγινε στην Ευρώπη όπου η υπεργεννητικότητα περιορίσθηκε αβίαστα; Πρώτο είναι βέβαια το βιολογικό θέμα. Το δόλωμα της ηδονής οδηγεί σε τοκετούς. Έρχεται έπειτα η κοινωνική πίεση. Μόλις ως πριν από ένα αιώνα, τα παιδιά είχαν ανάγκη τους γονείς τους για να τους κληρονομήσουν και οι γονείς χρειάζονταν τα παιδιά για να τους παρασταθούν όταν, γέροι, θα ήταν ανήμποροι. Από τα 10 παιδιά ενηλικιώνονταν τα 5 περίπου από παιδική θνησιμότητα. Επομένως έπρεπε να γεννούν πολλούς απογόνους. Η συνήθεια παραμένει ακόμη υπολειμματική σε πολλές περιοχές, τα παιδιά δεν πεθαίνουν, αλλά όταν μεγαλώσουν, η γονική περιουσία δεν τους αρκεί για να ζήσουν και ξενητεύονται. Οι γονείς μένουν χωρίς το στήριγμα των παιδιών, χωρίς αυτά να έχουν πεθάνει. Όταν όμως η πολυτεκνία, χωρίς τον κίνδυνο να εξουδετερωθεί από ανεξέλεγκτες απειλές, δεν αποφέρει την επιθυμητή βοήθεια, γίνεται μάταιη. Γιατί να κάνω πολλά παιδιά, αφού ή θα φυτοζωούν με τη δική μου συνταξούλα ή θα φύγουν; Οι χώρες από τις οποίες μας έρχονται οι μετανάστες, παρ΄ όλες τις θρησκευτικές πιέσεις, σύντομα αναμένεται να μειώσουν τη γεννητικότητά τους. Χωρίς θεσμοθετημένες απαγορεύσεις, όπως στην Κίνα, αλλά επειδή τα πολλά παιδιά θα πάψουν να είναι επιθυμητά. Και το μεγάλωμά τους κοστίζει και δεν θα μείνουν για τα γεράματα των γονιών τους. Αυτά όλα απαιτούν τολμηρές διεθνείς αποφάσεις, τις οποίες η σύγχρονη ολιγαρχική κοινωνία αμφιβάλλω αν μπορεί να πάρει και να επιβάλει. Η διεθνής δημοκρατία ίσως θα ήταν μια ελπίδα

 

Ανεξάρτητη Αλήθεια

Πώς θα γίνει κτήμα της κοινωνίας αυτή η αλήθεια, ώστε να λάβει τις καλύτερες δυνατές αποφάσεις;

• Δημήτρης Α. Σιδερής. Ομότιμος καθηγητής καρδιολογίας

ETIAMMOS VIA GETTY IMAGES

Η Αλήθεια, ό,τι δεν λησμονιέται, μπορεί να αποκαλύπτεται μέσα μας σαν από μια έμπνευση, όπως αποκαλύφθηκε στον Παύλο στην πορεία του προς Αλικαρνασσό. Απόδειξη τέτοιας, νοητής, αλήθειας είναι η προέλευση από αναμφισβήτητη αυθεντία, αλλά και ενισχύεται όταν μεταδίδεται σε άλλους. Φυσικά, η αποκαλυπτική αλήθεια μπορεί να σφάλλει, καθώς συχνά αμφισβητείται η αυθεντία, ενώ, συνήθως, δεν έχομε άμεση πληροφόρηση από αυτήν, αλλά από τους ερμηνευτές της.

Άλλη «αλήθεια» βρίσκεται σε ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις πέντε αισθήσεις μας (εμπειρία). Καθώς οι πληροφορίες από αυτές μπορούν να διασταυρώνονται, μεταξύ τους, έχει ικανή αποδεικτική ικανότητα, αλλά όλες οι αισθήσεις μας μπορούν να σφάλλουν. Τα κύματα του αέρα με συχνότητα πάνω από 15000 στο δευτερόλεπτο (υπέρηχοι) ή κάτω από 15 στο δευτερόλεπτο δεν τα συλλαμβάνει το αυτί μας. Και τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα πέρα από εκείνα του ουράνιου τόξου δεν τα πιάνει το μάτι μας. Η αφή είναι η πιο αξιόπιστη αίσθηση, διότι μ΄ αυτήν δεν συλλαμβάνομε μόνο τις ιδιότητες του αντικειμένου που αγγίζομε, αλλά και την αντίδρασή του στην άσκηση πίεσης πάνω του από εμάς. Οπωσδήποτε, η εμπειρική γνώση της αλήθειας εμπεριέχει σημαντικό σφάλμα.

Από τα αισθήματα που αποκτούμε με τις αισθήσεις μας σχηματίζομε μέσα μας μια εικόνα του εξωτερικού κόσμου. Έτσι σχηματίζομε μια νοητή εικόνα, που αντιστοιχεί με σχετική ακρίβεια στον πραγματικό, τον αντικειμενικό, τον έξω από εμάς, κόσμο. Ο νοητός αυτός κόσμος δημιουργείται με βάση όχι μόνο τα ερεθίσματα που δεχόμαστε απέξω, αλλά και άλλα ερεθίσματα που δημιουργούνται μέσα μας από την αυτόματη περιοδική λειτουργία των οργάνων μας, σαν να ήταν ταλαντωτές. Περιοδικά πεινάμε, διψάμε, αισθανόμαστε την ανάγκη του έρωτα κλπ. Από τη διασταύρωση αυτού του νοητού κόσμου με τον εκάστοτε αισθητό κόσμο προκύπτει η πιο αξιόπιστη, η επιστημονική, αλήθεια. Τόσο ο νοητός όσο και ο αισθητός κόσμος σφάλλουν, η επιστημονική αλήθεια δεν είναι σημειακή, όπως η αποκαλυπτική, αλλά μπορεί τουλάχιστον να μετριέται το εύρος του σφάλματός της.

Σχηματίσθηκε η επιστημονική αλήθεια, με τους περιορισμούς που αναφέραμε. Πάνω σ΄ αυτήν θα στηρίξουμε τη λήψη αποφάσεων που αφορούν όχι μόνο κάθε άτομο χωριστά, αλλά ολόκληρη την κοινωνία. Ακόμη ισχύουν όχι μόνο σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, αλλά σε μια ευρύτατη περιοχή, σε όλο τον πλανήτη και παραπέρα, και με αρκετή διάρκεια, τουλάχιστον τόση όση μας επιτρέπουν τα γνωστικά μας όργανα, οι αισθήσεις και η νόησή μας. Ναι, αλλά αυτή η γνώση είναι αιθέρια, στη νόηση κάποιων «σοφών», που μπορούν να συλλάβουν, χάρη σ΄ αυτή, τα επικείμενα, τα προσιόντα:«Θεοὶ μὲν γὰρ μελλόντων, ἂνθρωποι δὲ γιγνομένων, σοφοὶ δὲ προσιόντων αἰσθάνονται» (Φιλόστρατος). Η λήψη αποφάσεων για την κοινωνία δεν είναι υπόθεση των σοφών, αλλά της κοινωνίας και συντελείται από τους άρχοντες που την εκπροσωπούν, είτε ένας είναι αυτός (μοναρχία), είτε λίγοι (ολιγαρχία) είτε το σύνολο του δήμου (δημοκρατία). Πώς θα γίνει κτήμα της κοινωνίας αυτή η αλήθεια, ώστε να λάβει τις καλύτερες δυνατές αποφάσεις;

Η διασπορά της αλήθειας είναι σήμερα δυνατή με τα ασύλληπτα επικοινωνιακά μέσα που διαθέτομε. Με αυτά τα μέσα όμως είναι δυνατή η αλλοίωση της επιστημονικής αλήθειας, προς το συμφέρον των ιδιοκτητών των μέσων επικοινωνίας και των συνεργών τους. Σ΄ ένα πρόσφατο άρθρο στον Guardian (J.Tennant) εξετάζεται η αξιοπιστία της επιστημονικής γνώσης στην Ευρώπη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Commission) αναγνωρίζοντας τις επιφυλάξεις που διατύπωσα παραπάνω, αποφάσισε να κάνει έλεγχο της αξιοπιστίας των δημοσιευόμενων επιστημονικών γνώσεων. Τέτοιος έλεγχος απαιτεί εξαιρετική εξειδίκευση, γνώση και εμπειρία. Ανέθεσε λοιπόν αυτό το έργο όχι σε ένα κρατικό οργανισμό με τις γνωστές γραφειοκρατικές και εθνικές προκαταλήψεις του, αλλά στον πιο διάσημο εκδοτικό οίκο, την Elsevier, που έχει όλα τα τεχνοκρατικά εφόδια και πείρα για να το κάνει.

Ο αρθρογράφος, ωστόσο, εκφράζει τις ανησυχίες του. Με τεκμηριωμένους συλλογισμούς δείχνει ότι η εκτίμησή ενός εκδοτικού οίκου, ο οποίος είναι ο ίδιος εργαλείο διάδοσης της επιστημονικής γνώσης, θα είναι αναγκαστικά (ή, έστω, δυνητικά) προκατειλημμένη. Είναι, όπως χαρακτηριστικά γράφει, σα να αναθέταμε στην εταιρεία MacDonald’s να εκτιμήσει τις διατροφικές συνήθειες της κοινωνίας και με βάση αυτή την εκτίμηση να αποφασίζει η Ευρώπη την πολιτική της πάνω στη διατροφή των πολιτών. Δεν υπάρχει τίποτε πιο αντιδημοκρατικό σε μια τέτοια απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λέει ο αρθρογράφος, αφού πια, ακόμη και οι ερευνητές που συμβάλλουν προσφέροντας δεδομένα στη δημιουργία γνώσης δεν μπορούν να έχουν άμεση επαφή με αυτά, τα δικά τους, δεδομένα. Τι θα ήταν όμως δημοκρατικό και αξιόπιστο;

Πρώτη απαίτηση είναι η διαφάνεια. Τα δεδομένα μιας επιστημονικής έρευνας οφείλουν να είναι διαθέσιμα σε οποιονδήποτε τα ζητήσει. Καλά, τόσο δύσκολο είναι αυτό; Είναι. Η έρευνα καταλήγει συνήθως σε παραγωγή προϊόντων που πουλιόνται. Και οι νόμοι της αγοράς υπεισέρχονται. Ανταγωνισμοί. Είναι προφανές ότι το συμφέρον του κέρδους μπορεί να αλλοιώσει τα αποτελέσματα. Όχι πως οι ερευνητές θα πούνε ψέματα (κι αυτό δεν αποκλείεται), αλλά, αν τα πρόδρομα αποτελέσματα δεν είναι τα επιθυμητά, διακόπτεται η χρηματοδότηση της έρευνας∙ ή δυσχεραίνεται η δημοσίευσή των ευρημάτων στα περιοδικά με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία (που στηρίζονται στις διαφημίσεις των αντίστοιχων επιχειρήσεων για να κυκλοφορούν)∙ ή υποβαθμίζεται η αξιολογούμενη αξιοπιστία των περιοδικών με ποικίλους δείκτες που δείχνουν την επίδραση που έχουν αυτά στη λήψη αποφάσεων∙ και με άλλους ποικίλους τρόπους. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να γίνεται η έρευνα από δημόσιους φορείς, με έξοδα των φορολογουμένων. Τα κρατικά πανεπιστήμια έχουν κανονικά στόχο την παραγωγή και διάδοση της γνώσης. Συναρμόζοντας την παραγωγή με τη διάδοση της γνώσης δεν επιτρέπουν τη διεξαγωγή απόρρητης έρευνας. Ωστόσο, προκύπτει τώρα το πρόβλημα ότι σε ολοκληρωτικά (και όχι μόνο) καθεστώτα, η παραγωγή γνώσης υπόκειται στους περιορισμούς της κρατικής πολιτικής. Στη ναζιστική Γερμανία δεν ήταν δυνατό να διεξαχθεί ή δημοσιευθεί έρευνα που υποστήριζε τη σημασία του περιβάλλοντος στην πνευματική ανάπτυξη του ατόμου, ενώ προωθούνταν έντονα η έρευνα που τόνιζε τη σημασία της κληρονομικότητας.

Με τα σημερινά δεδομένα, χρειάζεται μια διεθνής επιτροπή, από ειδικούς που δεν εξαρτώνται οικονομικά από ιδιωτικά συμφέροντα, αλλά αμείβονται από διεθνείς φορείς, όπως η Commission, μαζί με πλήρη αποκάλυψη των δεδομένων της έρευνας, σε οποιονδήποτε τα ζητήσει, ευθύς ως εξασφαλισθεί η αποκλειστικότητα (copyright) των αποτελεσμάτων της. Οι χορηγοί, πρέπει να εξασφαλίζεται ότι δεν έχουν καμιά εποπτεία ή επίδραση στη διεξαγωγή της έρευνας. Οι αρχαίοι χορηγοί στο θέατρο δεν έλεγχαν το περιεχόμενο ή την ποιότητα της παράστασης.

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. Καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 3 Μαΐου, 2019

Είμαστε τρισυπόστατοι. Το αισθητό Εγώ, αντιληπτό από το Σύμπαν, δημιουργείται πρώτο, όταν γονιμοποιείται ένα ωάριο από ένα σπερματοζωάριο. Με τη γέννηση εμφανίζεται το νοητό Εγώ, άμεσα αντιληπτό μόνον από τον εαυτό του, όταν η ενδομήτρια ταύτιση σταθερού εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος του όντος διασπάται σε σταθερό νεογνικό εσωτερικό και διαρκώς μεταβαλλόμενο εξωτερικό. Με μια κοινωνική διαδικασία προκύπτει το κοινωνικό Εγώ, σε σχέση με το έλλογο περιβάλλον του. Ποιο έχει την προτεραιότητα; Χρονικά βέβαια και αιτιολογικά είναι προφανές. Αν δεν έχει γίνει η γονιμοποίηση, ούτε νοητό ούτε αισθητό Εγώ μπορούν να υπάρχουν. Κοινωνικό Εγώ δεν υπάρχει σε αγέννητο ον. Αν δεχθούμε τέτοια προτεραιότητα, η έκτρωση είναι απαράδεκτη, όπως και η ευθανασία. Όμως, τι να την κάνω μια βασανιστική ζωή όλο πόνους, όπως αυτή με διάσπαρτο καρκίνο που προσβάλλει νεύρα; Και πώς θα αξιολογήσω μια έκτρωση που γίνεται σε ένα μη τελειωμένο ον, αν η κύηση συνεπάγεται κίνδυνο για τη ζωή της ολοκληρωμένης μητέρας;

Η λογική προτεραιότητα όμως προκύπτει σε κάθε αξιολόγηση. Η φυσική ύπαρξη δύο αμοιβαίων αντανακλαστικών, του πεο-κολπικού, που βρίσκεται στη βάση της συνουσίας ενός άνδρα με μια γυναίκα και του χειλεο-θηλικού στο οποίο βασίζεται ο θηλασμός και η σχέση μητέρας παιδιού αποτελούν το βιολογικό υπόστρωμα για να δημιουργηθεί η οικογένεια. Και η επέκταση της οικογένειας φθάνει στη δημιουργία της ανθρώπινης κοινωνίας, της πολιτείας. Και γεννιέται το ερώτημα: Τι έχει προτεραιότητα σε μια πολιτεία; Το άτομο ή η πολιτεία; Ο Αριστοτέλης παίρνει σαφή θέση: “Πρότερον τῇ  φύσει πόλις ἢ οἰκία καὶ ἓκαστος ἡμῶν“.  Η πολιτεία έχει το προβάδισμα έναντι του ατόμου, έναντι της οικογένειας και του χωριού.  Έτσι, ο Αριστοτέλης, και περισσότερο ο Πλάτων, θεωρούνται από μερικούς ως οι πρόδρομοι των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Είναι όμως έτσι; Πρέπει να κατανοήσουμε την έννοια της προτεραιότητας.

Αν ως προτεραιότητα νοήσουμε την αιτιολογική σχέση, δηλαδή το Α μπορεί να υπάρχει χωρίς το Β, ενώ το Β δεν υπάρχει χωρίς το Α, το αισθητό Εγώ έχει το προβάδισμα έναντι του νοητού και του κοινωνικού και το άτομο έχει το προβάδισμα έναντι της πολιτείας. Αυτή είναι η θέση του φιλελευθερισμού, ιδιαίτερα του νεοφιλελευθερισμού. Ποιο έχει όμως το προβάδισμα, όταν οικοδομούμε ένα κτήριο; Τα θεμέλια ή η στέγη; Χωρίς γερά θεμέλια, το οικοδόμημα θα καταρρεύσει. Αλλά και χωρίς το επιστέγασμα, το κτήριο είναι εντελώς άχρηστο. Το δίλημμα δηλαδή είναι, ποιο είναι πιο σημαντικό ως κίνητρο; η αιτία ή ο σκοπός; Τα ζώα ενεργούν με βάση τις βιολογικές αιτίες τους. Ο άνθρωπος όμως είναι ο μόνος που ενεργεί και με βάση το σκοπό που θέτει ο ίδιος, την αυτοπραγμάτωσή του. Παραδόξως, αίτιο των πράξεών του είναι το τελικό, από το μέλλοντα, όχι από το παρελθόν. Κι αυτό, διότι η παράσταση του σκοπού υπάρχει ήδη μέσα μας πριν από την επιδίωξή του . Το κίνητρο του νοητού εγώ, ο σκοπός, προϋποθέτει βέβαια στοιχειώδη ικανοποίηση των άλλων κινήτρων. Κάνω κάτι, υποχρεωτικά, επειδή αναγκάζομαι από τα φυσικά αντανακλαστικά που απαρτίζουν τη λειτουργία του αισθητού μου εγώ. Αν αυτά έχουν ικανοποιηθεί στο ελάχιστο, κάνω κάτι, για να έχω την επιδοκιμασία του κοινωνικού περιβάλλοντος του κοινωνικού Εγώ μου. Και κάνω κάτι, επειδή αυτός είναι ο σκοπός μου που τον έχω σχηματίσει μόνος μέσα στο νοητό εγώ μου, ανεξάρτητα από κάθε άλλη φυσική ή κοινωνική πίεση. Κι αυτή είναι η ουσία της μοναδικά ανθρώπινης ελευθερίας μου.

Πώς όμως διαμορφώνεται ένας τέτοιος σκοπός; Η πολιτεία προσφέρει τις κατάλληλες συνθήκες. Δεν είναι δυνατό να αναπτυχθεί Λόγος (λογική) και ικανότητα επικοινωνίας (γλώσσα, γραφή κλπ), ούτε κλίμακα αξιών (παιδεία) παρά μόνο στα πλαίσια μιας κοινωνίας. Και να πώς η πολιτεία παίρνει το προβάδισμα για την ανάπτυξη του νοητού Εγώ, που στον άνθρωπο, μόνον σ΄ αυτόν, διακρίνοντάς τον από τα θηρία, είναι ο αφέντης. Τελικά, Εγώ ο αισθητός, είμαι ό,τι Εγώ ο νοητός έχω. Και Εγώ ο κοινωνικός είμαι ό,τι Εγώ ο νοητός θέλω. Εγώ ο νοητός είμαι ο αφέντης, ενώ ο αισθητός και ο κοινωνικός Εγώ είναι οι δούλοι μου, εγώ τους έχω και κάνουν ό,τι θέλω.

Παρόλη αυτή τη συλλογιστική, το αν έχει προτεραιότητα η πολιτεία ή ο πολίτης παραμένει ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα. Μεταφέροντας στις σύγχρονες συνθήκες τις αρχές των προγόνων μας, θα έλεγα τα εξής για να υπάρχει ισορροπία. Σε κάποια φάση της ζωής όλων των πολιτών (στρατιωτική θητεία) βρίσκονται κάτω από την απόλυτη εξουσία της πολιτείας. Αν διαταχθούν να εκτεθούν σε κίνδυνο να φονευθούν για την πατρίδα, θα το κάνουν. Αλλιώς, στρατοδικείο με κίνδυνο εκτέλεσης. Αυτή όμως είναι μια περιορισμένη, συγκεκριμένη φάση της ζωής όλων μας, που παρατείνεται βέβαια σε έκτακτες καταστάσεις, όπως είναι ο πόλεμος. Στην ειρηνική περίοδο, οφείλει να υπάρχει μια διαλεκτική, ισότιμη, σχέση πολιτείας και πολίτη. Αυτό επιτυγχάνεται με συγκεκριμένο τρόπο, μόνο στο πολίτευμα της ευνομούμενης δημοκρατίας. Σ΄ αυτήν, όλοι, με ίσες πιθανότητες που παρέχει η κλήρωση μετέχουν εκ περιτροπής σε ρόλους άρχοντος και αρχομένου. Για τις δύο από τις τρεις εξουσίες (νομοθετική και δικαστική), οι άρχοντες κληρώνονται, καθώς γι΄ αυτές δεν απαιτούνται γνώσεις, αλλά κριτική ικανότητα, που είναι ισοκατανεμημένη σε όλους. Οι απαραίτητες γνώσεις για τη λήψη αποφάσεων παρέχονται από επαΐοντες, που όμως δεν συμμετέχουν στη λήψη απόφασης, αφού γι΄ αυτήν μετρά η βούληση του λαού, που αυτοί δεν είναι δυνατόν να την έχουν. Επαΐοντες είναι οι πολιτικοί, συμπολιτευόμενοι και αντιπολιτευόμενοι και οι νομικοί, πολιτική αγωγή και υπεράσπιση. Η εκτελεστική εξουσία απαιτεί κυρίως γνώσεις, έτσι που αναγκαστικά οι αντίστοιχοι άρχοντες διορίζονται δημοψηφισματικά (με γενικές εκλογές δηλαδή) από το σύνολο του λαού, ο οποίος αξιολογεί τις γνώσεις και την εμπειρία τους. Αυτή η διαδικασία, με διαρκή αίσθηση ότι εκ περιτροπής θα βρεθεί καθένας άρχοντας ή αρχόμενος και θα πρέπει να εκλέξει μεταξύ επαϊόντων είναι η κύρια άσκηση με την οποίαν αποκτά την αναγκαία πολιτική ωριμότητα κάθε πολίτης. Το πολίτευμα αυτό είναι η δημοκρατία. Μόνο σ΄ αυτή εξασφαλίζεται η ευδαιμονία και η ελευθερία των πολιτών που είναι: «Ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἂρχειν καὶ ἂρχεσθαι…ἓν δὲ  τὸ  ζῆν ὡς βούλεταἱ  τις» (Αριστοτέλης). Περιττό να υπομνήσουμε ότι ούτε τα σοσιαλιστικά ούτε τα φιλελεύθερα καθεστώτα είναι δημοκρατίες. Και τα δύο μπορούν να εξελιχθούν σε πολιτικό ή οικονομικό  ολοκληρωτισμό. Κι αυτό διότι: “Λέγω  δ΄  οἷον  δοκεῖ  δημοκρατικὸν  μὲν  εἶναι  τὸ  κληρωτὰς  εἶναι  τὰς  ἀρχὰς, τὸ  δ΄  αἱρετὰς  ὀλιγαρχικὸν” (Αριστοτέλης).