ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΡΡΥΘΜΙΣΗ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. Καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 15 Φεβρουαρίου 2019

Έπεσε επιδημία. Το καράβι μας θαλασσοδέρνεται στην τρικυμία. Έχομε τον εχθρό απέναντί μας. Είμαστε ανήμποροι να αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο. Και επικαλούμαστε το θαύμα. Χρησιμοποιούμε «μέσο» για να μας λυπηθεί ο Θεός και να μας απαλλάξει από το κακό. Συνήθως τη Μητέρα του Θεού. «Και σε μεσίτριαν έχω…ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου… πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ κλπ». Όπως εμείς, έτσι κι άλλοι, στο καράβι, στο διπλανό χωριό ή οι εχθροί μας επικαλούνται τους Αγίους να τους σώσει. Οι εκπρόσωποι της εκκλησίας μας (ή, το ίδιο, της εκκλησία των εχθρών μας) ευλογούν τα όπλα μας(τους). Η προσευχή μας εισακούεται και η επιδημία απέρχεται. Δεν έγινε το ίδιο στο άλλο χωριό. Εγώ σώθηκα στο ναυάγιο από θαύμα. Οι υπόλοιποι πνίγηκαν. Τα ευλογημένα όπλα μας νίκησαν, τα ευλογημένα όπλα των εχθρών μας ηττήθηκαν. Γιατί; Μα εμείς (Εγώ) είμαστε οι καλοί που τηρούμε τις εντολές του Κυρίου. Αν η έκβαση ήταν κακή, φταίνε οι αμαρτίες μας (μου). Καλέσαμε γιατρούς κι ο άρρωστος σώθηκε. Τον έσωσε ο Θεός. Ή πέθανε. Οι γιατροί φταίνε. Έστειλα το παιδί στο περίπτερο να μου αγοράσει εφημερίδα. Την ώρα που πήγαινε το πάτησε ένα αυτοκίνητο. Εγώ φταίω. Αν δεν το είχα στείλει για εφημερίδα, τώρα θα ζούσε. Δεν υπάρχει λογικό επιχείρημα που να μπορεί να αντισταθεί στην παραπάνω συλλογιστική. Το άκουσα από μορφωμένο: Για την τρέχουσα οικονομική κρίση φταίει που αφαιρέσαμε την εικόνα του Σταυρού από τα σχολεία και τα Δημόσια καταστήματα. Μπορεί νάναι κι έτσι. Ποιος μπορεί να αποδείξει το αντίθετο;

Η σχέση αιτίου και αιτιατού έχει μελετηθεί από τον καιρό του μακαρίτη του Αριστοτέλη, ξέρετε εκείνου από τα Στάγειρα. Η αιτία είναι συνθήκη αναγκαία και ικανή. Αν ένα σχήμα είναι τρίγωνο, το άθροισμα των γωνιών του ισούται με δύο ορθές γωνίες. Αυτά όμως ισχύουν για τον κόσμο των ιδεών του Πλάτωνα. Τι γίνεται με τον αισθητό κόσμο, όπου είναι ανοικτά όλα τα ενδεχόμενα, όπου κάθε φαινόμενο έχει ένα σωρό αιτίες και γίνεται το ίδιο αιτία για πολλά αποτελέσματα; Να το αφήσουμε στην τύχη; Ή μήπως στη Μοίρα; Ναι, έχει την αιτία του, αλλά δεν την ελέγχουμε εμείς, την ελέγχει ο Θεός ή και, απλώς είναι γραφτό. Υπάρχει μεγάλο πλεονέκτημα στη μοιρολατρία. Δεν φταίμε εμείς, ας μην αγχωνόμαστε νοιώθοντας ένοχοι. «Εἰ τό φέρον σέ φέρει, φέρε καί φέρου˙ εἰ δ’ ἀγανακτεῖς, καί σαυτόν λυπεῖς καί τό φέρον σέ φέρει! (Παλλαδάς Αλεξανδρεύς)». Αν σε σέρνει η Μοίρα, άσε να παρασύρεσαι. Αν αγανακτείς, και τον εαυτό σου λυπείς και η Μοίρα σε σέρνει. Έχει όμως ένα μεγάλο μειονέκτημα: Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε για να ευνοήσουμε την έλευση του επιθυμητού αποτελέσματος ή να αποφύγουμε το ανεπιθύμητο.

Στην εμπειρική πραγματικότητα, οι κανόνες είναι απλοί. Στηρίζονται στη στατιστική, αλλά αρκεί και ο κοινός νους: 1.Δυο φαινόμενα συνδέονται. Στις περισσότερες περιπτώσεις (95% λέει αυθαίρετα η στατιστική) όποτε παρατηρείται το ένα παρατηρείται και το άλλο. 2. Το ένα φαινόμενο (αιτία) παρατηρείται πάντα πριν από το άλλο (αποτέλεσμα). Στην τυπική λογική δεν υπεισέρχεται ο χρόνος. Αρκεί να είναι τρίγωνο ένα σχήμα για να έχουν οι γωνίες του άθροισμα δύο ορθών. 3. Η άρση του αιτίου συνεπάγεται άρση και του αποτελέσματος. Στον τρίτο κανόνα στηρίζεται το πείραμα. Κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες, ρυθμίζοντας σταθερές όλες τις νοητά δυνητικές αιτίες, εκτός από μία που τη μεταβάλλομε κατά βούληση, παρατηρούμε ότι η θέση αυτής της μίας προκαλεί το αποτέλεσμα, ενώ η άρση της το ακυρώνει. Απλοί οι κανόνες, αλλά δεν μπορούν να βρουν εύκολα εφαρμογή στις κοινωνικές επιστήμες, ιδίως στην ιστορία, κοινωνιολογία, οικονομία κλπ. Σ΄ αυτές δεν μπορεί να τελεσθεί πείραμα. Επιπλέον, συχνά σε πολλές επιστήμες παρατηρείται φαύλος κύκλος, όπου το αποτέλεσμα γίνεται αιτία του αιτίου που το προκάλεσε. Η κατάσταση συνεχίζεται επαόριστον. Δεν είναι δυνατό, π.χ. να καταναλώνουμε για πολύ, περισσότερα από όσα παράγομε, ούτε και αντιστρόφως. Η ισορροπία επιτυγχάνεται εύκολα. Όταν η κατανάλωση γίνει κάποια στιγμή μεγαλύτερη από την παραγωγή, ακριβαίνουν τα αγαθά, αποθαρρύνονται οι καταναλωτές, ενθαρρύνονται οι παραγωγοί και η ισορροπία αποκαθίσταται. Αφήστε ήσυχη την οικονομία να αυτορρυθμίζεται. Ελεύθερη αγορά. Το κακό είναι ότι η αυτορρύθμιση έχει όρια, κρίσιμες τιμές, ουδούς (=κατώφλια). Αν υπάρχει υπέρμετρη παραγωγή, όσο και να πέσουν οι τιμές, τα προϊόντα δεν καταναλώνονται. Οι παραγωγοί αναγκάζονται να απολύσουν εργάτες. Η απόλυση εργατών μειώνει την αγοραστική δύναμη των καταναλωτών και εγκαθίσταται ο φαύλος κύκλος της οικονομικής κρίσης. Χτίστηκαν πάρα πολλά σπίτια κι εδώ κι αλλού. Και ξαφνικά έμειναν απούλητα. Με κατρακύλισμα των τιμών που συμπαρασύρει όλη την οικονομία.

Ευτυχώς στην εμπειρική πραγματικότητα οι φαύλοι κύκλοι δεν είναι απόλυτα στεγανοί. Για να συντηρηθούν καταναλώνουν ενέργεια. Όταν τελειώσει η διαθέσιμη ενέργεια, ο φαύλος κύκλος σταματά. Το θέμα είναι να σταματήσει ο φαύλος κύκλος πριν εξαντληθούμε και εμείς. Δύσκολο, όχι αδύνατο. Απαιτεί όμως πολλαπλές παρεμβάσεις στα στοιχεία του κύκλου και μάλιστα συνήθως έξω από τις συνηθισμένες ενέργειες. Όχι σπάνια, απαιτούνται πρωτότυπες, σχεδόν αιρετικές, ιδέες, για να σταματήσει έγκαιρα ο φαύλος κύκλος. Συχνά χρειάζεται θεμελιώδης αλλαγή νοοτροπίας, που έχει παγιωθεί από πολλές γενιές πλύσης εγκεφάλου. Η μοναρχία (βασιλεία, δικτατορία κλπ) σε μας έχει οδηγήσει επανειλημμένα σε εθνικές καταστροφές (Μικρασιατική, Κυπριακή κλπ). Εναλλακτικά χρειαζόμαστε, επομένως, δημοκρατία. Εφαρμόζομε λοιπόν ολιγαρχία και τη βαφτίζομε δημοκρατία. Ε, όχι το πολίτευμά μας είναι ολιγαρχία, όχι δημοκρατία. Πρέπει να συνεννοούμαστε καλύτερα μεταξύ μας. Αυτό απαιτεί στον προφορικό λόγο τη χρήση της γλώσσας που μάθαμε καλά από τη μάνα μας, εμπλουτισμένη όσο γίνεται από το θησαυρό της πανάρχαιας γλωσσικής μας παράδοσης. Και στο γραπτό λόγο απαιτεί τη χρήση της απλούστερης δυνατής ορθής γραφής που αποδίδει γραπτά την προφορική μητρική μας γλώσσα. Χωρίς τέτοιου είδους θυσίες, δεν λυνόμαστε από τα δεσμά μας. Έχομε προαιώνιους εχθρούς που μας έχουν κάνει τα πάνδεινα. Τα μάθαμε στο σχολείο. Ναι, αλλά και μεις τους έχομε κάνει φοβερά πράγματα που δεν τα μάθαμε στο σχολείο. Πλύση εγκεφάλου. Πρέπει να συνεννοηθούμε, όπως συνεννοήθηκαν προαιώνιοι εχθροί, Γάλλοι με τους Γερμανούς, Γάλλοι με τους Άγγλους. Κι έτσι υπάρχει τώρα η βασανιστική, αλλά σωτήρια τελικά, Ευρωπαϊκή Ένωση. Η μη συνεννόηση, όπως και η τυφλή μίμηση, ισοδυναμεί με όλεθρο. Τέτοιες αλλαγές στη νοοτροπία μας αναμένονται πιο αποτελεσματικές από όποιες μαγικές λύσεις για να ξεφύγουμε από το φαύλο κύκλο. «Βόηθα Χριστέ και Παναγιά. Κούνα και συ το χέρι σου!»