ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΕΣ

Δημ. Α. Σιδερής, ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Κοινή Γνώμη, 15 Ιανουαρίου 2019

 

«Στα Τρίκαλα στα δυο στενά σκοτώσανε το Σακαφλιά», τραγουδά ο Τσιτσάνης. Ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας. Αρκετά ασαφής. Σαφέστερο, συνήθως γραπτό, είναι το Δίκαιο, η βούληση των αρχόντων. Υπάρχει όμως τρόπος να εκφρασθεί η ασαφής ηθική; Η λαϊκή τέχνη. Θρηνεί το θύμα· καταδικάζει τη δολοφονία· δεν ασχολείται ιδιαίτερα με (ή και εξυμνεί) το δολοφόνο. Αντίθετα, η επίσημη δικαιοσύνη εστιάζεται στον εγκληματία περισσότερο παρά στο έγκλημα. Αποτελεί μια πρόοδο ότι λαμβάνονται υπόψη οι συνθήκες του εγκλήματος, π.χ. προμελέτη, άμυνα, βρασμός ψυχής. Η διαφορά είναι τούτη: Τα αίτια της παραβατικότητας είναι αρμοδιότητα της πολιτείας, της πολιτικής, για να αντιμετωπισθούν, όχι της δικαιοσύνης. Το δικαστήριο κρίνει τον εγκληματία, για να επιβάλει ποινή.

Εναργέστερη και ψύχραιμη στάση παίρνει η Ιστορία. Αναζητεί τα αίτια μάλλον παρά τους αιτίους της ιστορίας. Ο Θουκυδίδης αναφέρει σαν αιτία του Πελοποννησιακού πολέμου τη φοβία των Λακεδαιμονίων, που, καθιερωμένη δύναμη, έβλεπαν την ταχύτατη ανάπτυξη της δύναμης των Αθηναίων. Δεν κατονομάζει αιτίους. Αναγνωρίζει βέβαια επώνυμα κάποιους δημαγωγούς (π.χ. Αλκιβιάδης, Κλέων) που συνέβαλαν στη συνέχιση του πολέμου και αναγνωρίζει τη φιλαρχία ως υποκειμενικό κίνητρο για τον πόλεμο. Φιλαρχία είναι η αγάπη στις αρχές, στην εξουσία, δηλαδή στη δυνατότητα να ελέγχονται οι κοινωνικές αποθήκες των αγαθών, το κεφάλαιο. Παραπέρα βλέπει τους φαύλους κύκλους που διαιωνίζουν τον πόλεμο. Οι εμπόλεμοι αναζητούν συμμάχους, που προσφέρονται με ανταλλάγματα. Όταν οι κύριοι αντίπαλοι πείθονται να κάνουν ειρήνη, οι σύμμαχοι δεν τους ακολουθούν κι ο φαύλος κύκλος του πολέμου συνεχίζεται.

Η ηθική δεν ταιριάζει πάντοτε με το δίκαιο. Στη μοναρχία υπάρχει η δυνατότητα για μεγάλη απόκλιση μεταξύ δικαίου και ηθικής, στη δημοκρατία (με κληρωμένους από το σύνολο άρχοντες) πολύ μικρότερη και στην ολιγαρχία (με κληρονομικούς ή εκλεγμένους άρχοντες) ενδιάμεση. Γενικά, στη σύγχρονη ιστορία τονίζεται η νομική όψη της ομαδικής βούλησης. Προτιμούμε να θεωρούμε πως αίτιοι του Β΄ΠΠ ήταν ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι μάλλον παρά το ότι υπήρχαν ιστορικές συνθήκες που οδήγησαν αναπόφευκτα σ΄ αυτόν. Γενικά, οι συνθήκες που οδηγούν στην ομαδική βία είναι η μεγάλη διάσταση, ως ένα ουδό (κατώφλι), μεταξύ δικαίου και ηθικής ή, οικονομικά, η κρίσιμα μεγάλη οικονομική ανισότητα.

Ο Σακαφλιάς, ήταν ένας φτωχοήρωας του υποκόσμου, χήρος, συντηρούσε 6 παιδιά και μάνα, άνεργος, γόης στις γυναίκες. Του έγινε έξωση. Βρήκε στο δρόμο όλη την οικογένειά του και τα ελάχιστα έπιπλα που είχε. Πήγε, βρήκε τον ιδιοκτήτη και τον μαχαίρωσε. Στο δικαστήριο υποστήριξε πως ήταν ατύχημα: το φονικό μαχαίρι ανήκε στον ιδιοκτήτη. Καταδικάστηκε για προμελέτη: αυτός πήγε και βρήκε το θύμα. Η ανεργία και η γοητεία του θα μπορούσαν να είναι τα στοιχεία που τον έκαναν συμπαθή. Ο πιθανός δολοφόνος του στα δυο στενά (υπονοώντας μάλλον τη φυλακή) ήταν ανταγωνιστής του στην προσπάθεια να ελέγχεται ο υπόκοσμος στη φυλακή. Περιφρονήθηκε και τελικά, πιθανώς, αυτοκτόνησε.

Σε όλο τον κόσμο, ίσως περισσότερο στην πατρίδα μας, το κοινό συναίσθημα βλέπει με επιφύλαξη, κάποτε μισητά, το νόμο. Βλέπει τότε με συμπάθεια τον κατηγορούμενο, ακόμη κι αν τα ΜΜΕ, όργανα του κατεστημένου, τον παρουσιάζουν ως στυγνό εγκληματία. Θυμηθείτε το «Δράκο» του Κούνδουρου. Γιατί; Είναι, υποστηρίζω, η διάσταση μεταξύ του δικαίου, βούλησης των αρχόντων, και της ηθικής, βούλησης της κοινωνίας. Εμείς έχομε τη δικαιολογία, ότι για 4 αιώνες, ή ίσως για >2 χιλιετίες, οι Έλληνες δεν αυτοδιοικούνταν και, επομένως, ο νόμος ήταν εχθρικός απέναντί τους – ή αυτοί εχθρικοί απέναντί του. Οι ισχύοντες σήμερα θεσμοί δεν αποτελούν εξέλιξη της παράδοσής μας, αλλά μετεμφύτευση ξένων θεσμών, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι ιδιαίτερες συνθήκες μας. Στην επείγουσα πάντοτε ανάγκη να έχουμε νόμους, εισαγάγαμε π.χ. τον κοινοβουλευτισμό από την Αγγλία, το Συμβούλιο της Επικρατείας από τη Γαλλία, τον αστικό κώδικα από τη Γερμανία. Μα είναι όλοι αυτοί οι θεσμοί συμβατοί μεταξύ τους; Και είναι συμβατοί με τις Ελληνικές συνθήκες, την ιδιαίτερη ιστορία και παράδοσή μας, τη βαθμιαία ένταξη στον κορμό της Ελλάδας ποικίλων περιοχών με τους δικούς τους νόμους, τη μοναδική γεωγραφία μας; Η διαφορετική διαμόρφωση του εδάφους υπαγορεύει έθιμα κατάλληλα για κτηνοτρόφους στα βουνά, για γεωργούς στις πεδιάδες, για ψαράδες και γενικότερα ναυτικούς στα νησιά. Κι ο νόμος πρέπει να καλύψει ενιαία όλα αυτά. Μα πώς θα ταιριάσουν οι διαφορετικοί μεταξύ τους θεσμοί χωρών που είναι απέραντες πεδιάδες στην Ευρώπη και έχουν πετύχει στον τόπο τους, επειδή ταιριάζουν στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και όχι επειδή έχουν παγκόσμιο κύρος; Γι΄ αυτό, άλλωστε διαφέρουν μεταξύ τους. Αυτό είναι το ένα που μας λείπει.

Το άλλο είναι η μεγάλη ανισότητα, ένας γενικός παράγοντας για πρόκληση δεινών. Στις πλουσιότερες χώρες (μεταξύ τους και η Ελλάδα), όσο μεγαλύτερη είναι η οικονομική ανισότητα, τόσο χειρότερα είναι: η παχυσαρκία, ψυχικά νοσήματα, ανθρωποκτονίες, γεννήσεις από έφηβα κορίτσια, φυλακισμένοι, παιδική ευημερία, ναρκωτικά, προσδόκιμο επιβίωσης, σχολικές επιδόσεις, αμοιβαία εμπιστοσύνη, θέση των γυναικών, κοινωνική κινητικότητα, ευρεσιτεχνίες (R.G.Wilkinson). Η διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής που επισημαίνω είναι πιο δύσκολο να μετρηθεί και δεν ξέρω καμιά σχετική επιστημονική μελέτη.

Η δημοκρατική ιδέα με κληρωτούς όλους τους άρχοντες, σκοντάφτει στα πολυσύνθετα σήμερα προβλήματα που απαιτούν εξειδικευμένους άρχοντες. Το αρχαίο πρότυπο, βασικά με κληρωτή βουλή, κληρωτή δικαιοσύνη, αλλά εκλεγμένη εκτελεστική εξουσία, μπορεί να εφαρμοστεί, υποστηρίζω, σήμερα με κάποιες προσαρμογές φέρνοντας εγγύτερα το νόμο με την ηθική. Είναι προφανές ότι σε έκτακτες καταστάσεις, όπως σε ένα πόλεμο, οι εξουσίες των ειδικών, εκτελεστικής εξουσίας, στρατιωτικών κλπ, θα αυξάνονται. Και πάντοτε θα υπάρχει κίνδυνος να υφαρπάξουν την εξουσία από τη βουλή και τη δικαιοσύνη μετά τη λήξη της έκτακτης κατάστασης. Εξάλλου, τα κόμματα, (δεν έχει καμιά απολύτως σημασία αν είναι αριστερά η δεξιά) από τα οποία εκλέγονται οι κυβερνήτες, εκπροσωπούν την ολιγαρχία. Και πάντοτε θα είναι έτοιμα, μαζί με κυκλώματα που εμπλέκονται, οικονομικά, συνδικαλιστικά, επικοινωνιακά κλπ, να δημιουργήσουν προβλήματα στη δημοκρατία, να την ανατρέψουν, να προκαλέσουν αναστάτωση, να ζητήσουν τη βοήθεια ξένων για να επανέλθει η τάξη. Κι οι ξένοι με μεγάλη χαρά θα σπεύσουν, ζητώντας μάλιστα σημαντικά οικονομικά και κυριαρχικά ανταλλάγματα, καθώς πουθενά στον κόσμο σήμερα δεν είναι επιθυμητή από τους κρατούντες η δημοκρατία. Αυτό που στην Ελλάδα ονομάζομε σήμερα δημοκρατία είναι οι ρεπούμπλικες, ολιγαρχίες. Άλλωστε και η Ελληνική «δημοκρατία» διεθνώς ονομάζεται, σωστά, Hellenic republic, όχι Hellenic democracy. Εμείς όμως, τι μας εμποδίζει να επανέλθουμε στην παράδοση των προγόνων μας; Ως τότε, φοβούμαι, οι καταδικασμένοι στα δικαστήρια εγκληματίες θα γίνονται λαϊκοί ήρωες.