Τρίτη Άποψη Ισότητα ευκαιριών

ΤΟΥ ∆ΗΜΗΤΡΗ Α. ΣΙ∆ΕΡΗ* dimitris.sideris@gmail.com
Ηπειρωτικός Αγών, 7 Δεκεμβρίου 2018

Ποιος έχτισε την Αγιά Σοφιά; Προφανώς, οι χτίστες που έβαλαν τη μια πέτρα πάνω στην άλλη! Η Ιστορία όμως λέει την έχτισε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός. Είχε την ιδέα, διέθεσε χρήματα, διέταξε να χτιστεί. Όχι βέβαια! Η μοναδικότητα του μεγαλοπρεπούς ναού οφείλεται στους αρχιτέκτονες Ανθέμιο και Ισίδωρο που έκαναν τα σχέδια. Ποιος τελικά έχτισε την Αγιά Σοφιά; Χωρίς οποιονδήποτε από τους τρεις αυτούς παράγοντες, ο ναός της Θεού Σοφίας δεν θα είχε ανεγερθεί. Κάθε σπουδαίο έργο αποτελείται από πλήθος επιμέρους έργων που αλληλοσυμπληρώνονται για να συντελεσθεί. Και η ίδια η Κοινωνία, το σπουδαιότερο ανθρώπινο «Έργο», αποτελείται από ρόλους που συναρμολογούνται για να λειτουργεί η Κοινωνία με συγκεκριμένους σκοπούς, που τελικά ανάγονται σε ένα, τη δημιουργία αποθηκών με τα αναγκαία για τις περιόδους ένδειας.

Με την παραπάνω έννοια, οι κοινωνικοί ρόλοι είναι ισοδύναμοι, χωρίς ανισότητες. Υπάρχουν, ωστόσο, απέραντες διαφορές μεταξύ των ρόλων. Η Κοινωνία λειτουργεί σα σύνολο με ποικιλία εκδηλώσεων. Ανταποκρίνεται σε εξωτερικές επιδράσεις. Διαμόρφωση του εδάφους, κλίμα, χλωρίδα και πανίδα, ποικίλες φυσικές και κοινωνικές προκλήσεις ανήκουν στις εξωτερικές επιδράσεις. Αλλά και ταλαντώνεται χωρίς εξωτερικά ερεθίσματα. Περίοδοι παχειών και ισχνών αγελάδων εναλλάσσονται περιοδικά. Η νηστεία εναλλάσσεται με θυσία, η λιτότητα με κατανάλωση. Και αυτά με καθαρά ανθρώπινο αυτοπεριορισμό. Ο τύπος, οι σκοποί της ταλάντωσης ποικίλλουν από τη μια κοινωνία στην άλλη, προσδίδοντάς τους μοναδικότητα, την «προσωπικότητα» της καθεμιάς. Ενώ τα εξωγενή ερεθίσματα περιορίζουν αυτόματα τις δραστηριότητες των ατόμων, οι περιορισμοί που απαιτούνται για τις κοινωνικές ταλαντώσεις επιβάλλονται από κάποια μέλη της κοινωνίας. Αυτή η ανάγκη επιβολής ιεραρχεί τους ρόλους και αποτελεί λόγο ανισότητας. Κάποιοι επιβάλλουν ομαδική αντίσταση σε ξένες επιβουλές. Είναι ο στρατός, με παραδοσιακό επικεφαλής το Βασιλιά. Άλλοι επιβάλλουν τους κανόνες που απαιτούνται για την ταλάντωση της κοινωνίας, τους κανόνες νηστείας και γάμου, περιορισμούς στην ικανοποίηση της διατροφής και της γενετήσιας λειτουργίας των ατόμων. Επικεφαλής αυτών στην πρωτόγονη κοινωνία είναι ο Ιερέας. Επομένως, δημιουργούνται ρόλοι που διατάσσουν χρησιμοποιώντας νόμιμα βία, και αυτοί είναι οι άρχοντες, και ρόλοι που υπακούν, οι αρχόμενοι. Και οι πρώτοι και οι δεύτεροι πειθαρχούν στους γενικούς κανόνες που στηρίζουν την κοινωνία. Ο άρχοντας που διατάσσει πέρα από τις αρμοδιότητές του ή δεν δίνει διαταγές όταν πρέπει, αποβάλλεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Το ίδιο τιμωρείται ο αρχόμενος που δεν υπακούει στις νόμιμες διαταγές που δέχεται. Και ποιοι είναι οι άρχοντες και οι αρχόμενοι; Ο Αριστοτέλης μας παρέδωσε τους τρεις κύριους τύπους πολιτευμάτων, Μοναρχία, Ολιγαρχία και Δημοκρατία. Στην τελευταία όλοι οι πολίτες έχουν μαθηματικά ίσες πιθανότητες να είναι εκ περιτροπής άρχοντες και αρχόμενοι. Στη Μοναρχία ο Μονάρχης ορίζεται είτε κληρονομικά είτε με ωμή βία. Στην Ολιγαρχία οι άρχοντες είναι πολλοί και ορίζονται είτε κληρονομικά ή με εκλογή από το σύνολο των αρχομένων. Κοινωνική (πολιτική) ισότητα υπάρχει προφανώς μόνο στην πρώτη περίπτωση.

Πέρα από αυτό τον αδρό διαχωρισμό των πολιτών σε άρχοντες και αρχομένους, υπάρχει απέραντη ποικιλία ρόλων στην κοινωνία και μια εικόνα τους δίνει η τεράστια ποικιλία των επαγγελμάτων. Είπαμε αδρά πώς καταλαμβάνονται οι δύο κύριοι κοινωνικοί ρόλοι. Τι γίνεται με τους υπολοίπους; Ενώ ο ρόλος των αρχόντων (με εξαίρεση την εκτελεστική εξουσία) απαιτεί δύο κυρίως ιδιότητες, αρετή και κοινό νου, ισοκατανεμημένες σε όλους, οι λοιποί ρόλοι απαιτούν ιδιαίτερες ικανότητες. Η ανθρώπινη φύση είναι ανεπανάληπτη. Άλλος γεννιέται έτσι άλλος αλλιώς. Δεν υπάρχει άλλος με τα ίδια δακτυλικά αποτυπώματα, ίδιο DNA με εμένα. Αυτός είμαι ο αισθητός, σωματικός Εγώ. Τέτοιες διαφορές μπορούν να σημαίνουν ανισότητα με βάση τον κοινωνικό ρόλο που θα αναλάβει ο καθένας. Κάποιος είναι περισσότερο άλλος λιγότερο κατάλληλος για τις απαιτήσεις του ρόλου. Και αντιστρόφως, κάποιος ρόλος αρμόζει περισσότερο ή λιγότερο στις ικανότητες κάποιου. Τώρα, ναι, υπάρχει ανισότητα, ως προς κάθε συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο. Οι ικανότητες δεν είναι μόνον εκείνες με τις οποίες γεννιέται κάποιος (φυσικά ισχυρός, ωραίος, ευφυής, κοινωνικά πλούσιος κλπ), αλλά και εκείνες που απέκτησε με την παιδεία του. Ο ασθενικός, ζώντας μια ζωή γυμναζόμενος μπορεί να συμπεριφέρεται ισχυρότερα από τον ισχυρό που έζησε νωχελικά σε όλη του τη ζωή.

Ο άνθρωπος όμως είναι τρισυπόστατος. Εκτός από το αισθητό και το κοινωνικό Εγώ, υπάρχει και το νοητό. Αυτό είναι άβατο για όλους τους άλλους, επομένως δεν τίθεται ζήτημα σύγκρισής με άλλους. Σ΄ αυτό ανήκουν οι μοναδικές γνώσεις, τα συναισθήματα και οι επιθυμίες καθενός. Αν το πρόβλημα ήταν μόνο το κοινωνικό και το αισθητό Εγώ, θα ήταν θεωρητικά δυνατό να προσδιορισθούν οι απαιτήσεις κάθε ρόλου και οι ικανότητες κάθε ανθρώπου και να γίνει η αντίστοιχη ταιριαστή κατανομή. Σαν ένας μηχανισμός με γρανάζια που πρέπει το καθένα να χρησιμοποιηθεί στη θέση του. Έρχεται όμως το νοητό Εγώ με την απεριόριστη φαντασία του και τις απεριόριστες επιθυμίες του και ονειρεύεται και επιδιώκει να αναλάβει συγκεκριμένο ρόλο. Θα πείτε, δεν πάει να λέει ό,τι θέλει ο καθένας, η κοινωνία θα λειτουργήσει καλύτερα αν αγνοηθούν οι προσωπικές επιδιώξεις. Δεν είναι έτσι. Γιατί η ανθρώπινη απόδοση σε κάθε ρόλο είναι συνάρτηση όχι μόνον απαιτήσεών του ρόλου και ικανοτήτων του ατόμου, αλλά και της αφοσίωσης σ΄ αυτόν. Αν ένας σιχαίνεται το επάγγελμά του, δεν πρόκειται να αποδώσει σ΄ αυτό. Στο κάτω κάτω, η κοινωνία υπάρχει για να ικανοποιείται κατά το δυνατό καλύτερα το νοητό Εγώ των πολιτών.

Η κοινωνική (π.χ. οικονομική) ανισότητα είναι πολύ ισχυρό κίνητρο, δημιουργικό και καταστρεπτικό. Μένει στην κοινωνία να εξασφαλίσει ίσες ευκαιρίες, αλλά και όρια. Από τους αρχαίους αγώνες σημαίνει ίση αφετηρία και αυστηρή τήρηση κανόνων. Στον ανταγωνισμό, στην κονίστρα, υπάρχουν κλάσεις αθλητών, στιγμή έναρξης και κανόνες που απαγορεύουν κάποιου είδους προσβολές, π.χ. χτύπημα κάτω από τη μέση. Στην άμιλλα, στο στίβο, οφείλουν όλοι να ξεκινήσουν από το ίδιο σημείο και/ή την ίδια στιγμή, ενώ απαγορεύεται η προσβολή του συναγωνιστή. Πάνω σε τέτοιες αρχές οφείλουν να εξασφαλισθούν οι ίσες ευκαιρίες στους πολίτες. Ισότητα στο ξεκίνημα και ισοπολιτεία, ισονομία, ισηγορία μετέπειτα. Με σεβασμό, ωστόσο, στις ιδιαιτερότητες των μειοψηφιών, του καθενός. Περιλαμβάνει και ισότητα στην παιδεία για όλους, ανάλογα με τις ικανότητες, αλλά και τις ιδιαίτερες επιθυμίες εκάστου. Ισότητα δεν σημαίνει ομοιομορφία, όπως συνήθως στα κρατικά σχολεία, ούτε αυθαιρεσία, όπως στα ιδιωτικά που συνήθως κερδοσκοπούν. Ισότητα σημαίνει ίση εξατομίκευση της παιδείας.

Ισομοιρία δεν εφαρμόσθηκε ποτέ με επιτυχία, παρά μόνο σε περιορισμένη έκταση (πρώτοι Χριστιανοί, Σοβιετικά κολχόζ, Ισραηλινά κιμπούτς κλπ).

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας