Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com
Ηπειρωτικός Αγών, 20 Οκτωβρίου, 2018
Πρωταγόρας είναι ο μόνος διάλογος του Πλάτωνα, όπου ο είρωνας με τετράγωνη λογική, ολιγαρχικός Σωκράτης συγκρούεται με το δημοκράτη Πρωταγόρα και λήγει όχι με εξευτελισμό του αντιπάλου, αλλά με ισοπαλία. Φθάνουν αμφότεροι σε λογικά αδιέξοδα. Για μια πολιτεία αρκεί ένας γιατρός για πολλούς, το ίδιο ένας ναυπηγός, ένας τεχνίτης κλπ. Αρκεί όμως ένας ενάρετος για πολλούς ή πρέπει να είναι όλοι; Διδάσκεται η αρετή («αιδώς και δίκη»);
Ο παππούς μου ήταν δάσκαλος γύρω στο 1894. Άφησε ένα χειρόγραφο 226 σελίδων με κεντρικό θέμα: «Τις ο σκοπός του Δημοτικού Σχολείου και πώς επιτυγχάνεται ο σκοπός του;» Δεν περιέχει το περιεχόμενο της διδασκαλίας. Αναφέρει όμως ότι «ο σκοπός του σχολείου δεν είναι επαγγελματίας …να διδάξωμεν τον παίδα μερικάς γνώσεις, ώστε άμα εξέλθη εις την κοινωνίαν να επιδοθή εις επάγγελμά τι… διότι ο διδάσκαλος δεν γνωρίζει είς τι ο μαθητής προώρισται, ώστε καταλλήλως να διδάξη αυτόν». Δεν του παρέχει τέτοιες γνώσεις όχι επειδή δεν τις γνωρίζει (ο δάσκαλος γνωρίζει τα πάντα!), αλλά διότι δεν ξέρει τι θα κάνει στη ζωή του ο μαθητής. Αναλύει ο παππούς μου τους σκοπούς κάθε μαθήματος και τον τρόπο που θα επιτευχθούν. Όλο το βιβλίο επικεντρώνεται τελικά στην επίτευξη της αρετής. Και από τις ποικίλες αρετές, δύο είναι οι βασικές: θεοσέβεια και τυφλή υπακοή. Η «υπακοή» (ή «υποταγή») στα Αραβικά λέγεται «Ισλάμ» και η μουσουλμανική θρησκεία στηρίζεται σε δύο βασικές αρχές: θεοσέβεια και υπακοή. Χωρίς να το καταλαβαίνει ο παππούς μου, δίδασκε στους μαθητές του τις αρχές του μουσουλμανισμού. Υπακοή, διευκρίνιζε, στο δάσκαλο, στο βασιλέα, στο Θεό. Η παιδεία που προσφέρεται είναι το πρότυπο της πλύσης εγκεφάλου. Αντί της ποικιλίας των αντιδράσεων που απαιτεί η παιδεία στην ελευθερία, περιορίζονται αυτές σε μία, την ασυζητητί υπακοή στην εξουσία.
Με τόσο διαφορετικές αρχές, ο Σωκράτης, ο Πρωταγόρας και ο Παππούς μου επικεντρώνονται σε κοινό σημείο, τη διδασκαλία της αρετής. Ο παππούς μου επικαλείται όλες τις σύγχρονες (και σήμερα) αρχές της ψυχολογίας για να κάνει τους μαθητές του ενάρετους. Οι αρχές του δεν διαφέρουν από των παλιών σοφών: Η αρετή μαθαίνεται με ένα σύστημα ποινών και αμοιβών. Πόσο σωστό όμως είναι αυτό; Να που έχει ερωτηματικά ο εγγονός του παππού μου, μακρινός απόγονος των σοφών!
Στα ερεθίσματα, κάθε ζώο, και ο άνθρωπος, αντιδρούν. Όταν το ερέθισμα είναι βλαβερό, δυσάρεστο, τρύπημα από ένα αγκάθι ή μια πικρή γεύση, ακολουθεί αρνητική αντίδραση: κινήσεις που το απομακρύνουν. Όταν αυτό είναι ευχάριστο, ένα χάδι ή μια γλυκιά γεύση, ακολουθούν κινήσεις που επιτείνουν την επίδραση του ερεθίσματος. Ιδίως στα θερμόαιμα ζώα, πτηνά και θηλαστικά, υπάρχει δυνατότητα να αναπτυχθούν εξαρτημένα αντανακλαστικά (μάθηση). Τα δυσάρεστα ερεθίσματα ακολουθούν συνήθως μετά από άσχετα ερεθίσματα, όπως η θέα τους, και μετά από λίγες επαναλήψεις, αρκεί αυτή η θέα για να προκαλέσει τις αμυντικές, προστατευτικές αντιδράσεις. Πάνω σ΄ αυτές τις αρχές στηρίζονται όλες οι σωφρονιστικές μέθοδοι. Ένα σύστημα ποινών και αμοιβών που ακολουθούν κάποια πράξη, δημιουργεί εξαρτημένα αντανακλαστικά. Η απλή σκέψη μιας κακής πράξης συνεπάγεται εμφάνιση της παράστασης της ποινής δρώντας αποτρεπτικά, ενώ η σκέψη μιας καλής πράξης άγει στην προσδοκία της αμοιβής δρώντας οδωτικά. Το κράτος, διαμέσου του δασκάλου στα παιδιά ή της αστυνομίας και της δικαιοσύνης στους ενήλικες στηρίζεται σε ποινές και αμοιβές· ιδίως ποινές. Όμως αυτή η διαδικασία, της έμμεσης, επιβαλλόμενης από τρίτους, ανταπόδοσης των πράξεων δημιουργεί αναγκαστικά και άλλα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Η δυσάρεστη παράσταση που δημιουργεί ο φόβος της ποινής και αποτρέπει από την κακή πράξη συνδέεται και με τη δυσάρεστη παράσταση από τη θέα της εξουσίας που επιβάλλει την ποινή, του δασκάλου, της αστυνομίας, της δικαιοσύνης. Όταν κάποιος νομίσει ότι δεν γίνεται αντιληπτός, επιδίδεται στην αντικοινωνική συμπεριφορά του. Μίσος κατά της εξουσίας. Αψήφηση εξουσίας=μαγκιά. Υπάρχει εναλλακτική πρόταση;
Εκπαίδευση σημαίνει τη διαδικασία διαμέσου της οποίας αλλάζει η συμπεριφορά και αποκτά ο εκπαιδευόμενος την ικανότητα να κάνει κάτι που προηγουμένως δεν μπορούσε. Έχει γνωστικό, τεχνικό και ψυχολογικό τομέα. Ο τελευταίος έχει τρεις διαβαθμίσεις: Ικανότητα για στροφή της προσοχής· ανταπόκριση· και εσωτερίκευση φαινομένων, που σημαίνει ότι αυτά ταξινομούνται σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Παιδεία είναι η διαδικασία για τη δημιουργία της κλίμακας αξιών. Φυσικά απαιτείται γνώση. Ποιες είναι οι αξίες; Το σημαντικό είναι όμως η κλιμάκωση, η ιεράρχησή τους. Το παράδειγμα του δασκάλου (ή των αρχόντων στην κοινωνία) είναι ένας τρόπος. Ο άνθρωπος είναι μικτό ζώο: και αγελαίο με ανταγωνισμό καθενός ή μίμηση του τι κάνει κάποιος με πρωταγωνιστικό ρόλο, αλλά και κοινωνικό, με συμπληρωματικό ρόλο στην πρόκληση που του δημιουργεί κάποιος με ηγετική δραστηριότητα, όπως είναι ο δάσκαλος στα παιδιά. Ο δάσκαλος επομένως δημιουργεί τεχνητές προκλήσεις. Θέτει στο μαθητή ελεγχόμενες δυσχέρειες, ερωτήματα, και ο μαθητής αναγκάζεται να ανταποκριθεί. Γυμναστική και σωματική άσκηση για την ανάπτυξη του αισθητού Εγώ, πνευματική άσκηση, ενέργεια όχι με μίμηση, αλλά με εντολές και πρωτοβουλίες, για την ανάπτυξη του νοητού και του κοινωνικού Εγώ. Η επιτυχία σε τέτοιες προκλήσεις είναι η ανταμοιβή του μαθητή, είτε συνδέεται με ένα «μπράβο» ή ένα καλό βαθμό από το δάσκαλο, είτε και χωρίς αυτά. Ο μαθητής χαίρεται όταν επιτύχει στο έργο που του ανατέθηκε και ανέλαβε, όταν πηδήξει πάνω από τον πήχη, όταν τρέξει ως το τέρμα, όταν λύσει την άσκηση που του τέθηκε. Η αξιολόγηση του μαθητή είναι απαραίτητη. Η χρήση της είναι συζητήσιμη. Ορθή είναι εκείνη με την οποίαν μαθητής και δάσκαλος διαπιστώνουν αν υπάρχει βελτίωση στις επιδόσεις, συγκρίνοντας το αποτέλεσμα με προηγούμενο. Ο ανταγωνισμός με την αξιολόγηση μπορεί να καταλήξει, αντί στη βελτίωση καθενός, στην προσπάθεια να χειροτερεύσουν οι άλλοι. Ο μαθητής αισθάνεται δυσαρεστημένος όταν δεν επιτύχει. Η δυσαρέσκεια οδηγεί είτε στην παραίτηση από μελλοντική προσπάθεια, είτε στην ενίσχυσή της. Ο δάσκαλος (εξουσία ) μπορεί τότε να βοηθήσει στη σωστή στροφή, κυρίως με την αξιολόγηση, που σημαίνει εξέταση των συνθηκών της αποτυχίας, σε τι έφταιξε η προσπάθεια του αγωνιζόμενου, στροφή της προσοχής του στο φταίξιμο και επανάληψη της προσπάθειας.
Ο άνθρωπος είναι πολιτικό ζώο, αγελαίο, με ανταγωνισμό ή μίμηση, και κοινωνικό με συμπλήρωση. Ποινές και αμοιβές είναι αναγκαίες για την επιβίωση της κοινωνίας, αλλά δεν αρκούν. Απαραίτητη είναι η εναλλαγή ρόλων όλων των πολιτών εκ περιτροπής σε άρχοντες και αρχομένους (με κλήρωση, στη γνήσια δημοκρατία) και ειδικότερα των δασκάλων, εκ περιτροπής σε διδάσκοντες και διδασκομένους (ισόβια εκπαίδευση).
*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας
Δημήτρης Α. Σιδερής 