Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com
Ηπειρωτικός Αγών, 14 Σεπτεμβρίου 2017.
Ο D.P.Moynihan ισχυριζόταν ότι η αντιπαλότητητα μεταξύ του προέδρου Wilson και του Β.Ленин ήταν μεταξύ του κόμματος της ελευθερίας και του κόμματος της ισότητας. Βρέθηκε έτσι αντίθετος με τις θέσεις του Αριστοτέλη, που θεωρεί ότι η ελευθερία είναι «Εν μεν το εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι…εν δε το ζην ως βούλεταί τις», βλέποντας ως ελευθερία την ισότητα στη δυνατότητα συμμετοχής στην εξουσία και στη δυνατότητα να ζει κάποιος σύμφωνα με τη βούλησή του. Αντίθετος επίσης και με τον Kant και τους λοιπούς φιλοσόφους του Διαφωτισμού, που κατέληξαν στο έμβλημα της Γαλλικής Επανάστασης (Liberté, égalité, fraternité, ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη). Είχε άραγε δίκιο;
Τον τελευταίο αιώνα και ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες έχει γίνει μια τεράστια ανάπτυξη στον πλανήτη μας. Τα κορίτσια απόφοιτα του δημοτικού παγκόσμια έχουν αυξηθεί σε 60%. Το προσδόκιμο επιβίωσης έχει φθάσει τα 70 έτη. Πρόσβαση σε ηλεκτρικό ρεύμα έχουν 80% του πληθυσμού. Και τα τελευταία 20 χρόνια τα άτομα που βρίσκονται σε συνθήκες ακραίας φτώχειας μειώθηκαν στο ήμισυ, ενώ αυξήθηκε τεράστια ο πληθυσμός της γης που οι Κασσάνδρες πρόβλεπαν πως δεν θα μπορέσει ο πλανήτης μας να τους θρέψει. (Ν.Μαραντζίδης, Καθημερινή, 26.8.18). Παράλληλα έχει αυξηθεί τεράστια η ανισότητα πάνω στη γη. Περίπου 2% του πληθυσμού κατέχουν το 80% του παγκόσμιου πλούτου, ενώ 70% του πληθυσμού κατέχουν 4% του παγκόσμιου πλούτου (Credit Suisse, Κ.Σ.Λεβογιάννης).
Η ανισότητα (R.G.Wilkinson) είναι κύρια αιτία πολλών δεινών (προσδόκιμου επιβίωσης, αναλφαβητισμού, παιδικής θνησιμότητας, ανθρωποκτονιών, αριθμού φυλακισμένων, γεννήσεων από ανήλικες, εμπιστοσύνης, παχυσαρκίας, ψυχικών νόσων περιλαμβάνοντας εθισμό σε ναρκωτικά και οινόπνευμα, κοινωνικής κινητικότητας). Παράλληλα όμως είναι το κίνητρο για ανάπτυξη, όπως τονίσθηκε παραπάνω. Πόση ευδαιμονία φέρνει άραγε αυτή η κατάσταση στους ανθρώπους; Ο φτωχός, αν και καλύτερα από παλιά, δεν είναι ευτυχής διότι ο πλούσιος διπλανός του είναι πολλαπλάσια καλύτερα. Αν το εισόδημά του αυξήθηκε από 100 σε 110, ενώ του γείτονα από 100 σε 1000, δεν είναι ευτυχής. Ούτε κι ο πλούσιος όμως ευδαιμονεί. Ζει διαρκώς με το φόβο από τους ανταγωνιστές του αφενός, από τους φτωχούς αφετέρου. Όλοι αυτοί ονειρεύονται να τον κατασπαράξουν.
Η πολιτική που εκφράζει αυτή την κατάσταση στηρίζεται στα κόμματα. Όπως οι πλούσιοι, κάθε κόμμα έχει δύο ανταγωνιστές: το αντίπαλο κόμμα ο ένας. Φθάνουν μερικές φορές σε ακραίες ενέργειες προσπαθώντας να παρασύρουν το λαό εναντίον του αντιπάλου για να αποκτήσει καθένα τους την εξουσία. Δεν προβάλλουν το πρόγραμμά τους ως το καλύτερο δυνατό, ως θα όφειλαν, αλλά προσπαθούν να αποδείξουν ότι το αντίπαλο πρόγραμμα είναι καταστροφικό, αρκετές φορές μάλιστα συμβάλλοντας στην καταστροφή, ενώ το αντίπαλο κόμμα, ως συμπολίτευση, προσπαθεί να εφαρμόσει το πρόγραμμά του. Συμφωνούν ωστόσο όλα ανεξαιρέτως σε ένα: Ο άλλος, κοινός για όλα τα κόμματα αντίπαλος, είναι η δημοκρατία, που μεταφέρει την εξουσία από τα κόμματα στο λαό, έστω και αν οι ίδιοι οι πολιτικοί που απαρτίζουν τα κόμματα είναι μέλη αυτού του λαού.
Το αισθητό Εγώ μας, το σώμα μας, δεν είναι ελεύθερο· περιορίζονται οι δυνατότητές του από τους φυσικούς νόμους. Ούτε το κοινωνικό Εγώ μας είναι ελεύθερο· περιορίζεται από τους κοινωνικούς νόμους. Μόνο το νοητό Εγώ, η ψυχή μας, είναι ελεύθερο, καθώς ο ορίζοντάς του είναι η χωρίς περιορισμούς φαντασία. Η ελευθερία της βούλησής δεν έχει όρια. Η υλοποίησή της με μεταφορά στον κόσμο του αισθητού και του κοινωνικού Εγώ, ασφαλώς περιορίζεται. Από την άλλη, τα αισθητά Εγώ διαφέρουν από τον ένα στον άλλο. Χωρίς αυτό να σημαίνει ανισότητα, ασφαλώς αποκλείει την ισότητα. Και τα νοητά Εγώ, άβατα για όλους πλην του εαυτού τους, αποκλείουν τη σύγκριση μεταξύ τους. Μόνο το κοινωνικό Εγώ μπορεί να είναι ίσο ή άνισο και μάλιστα όλων είναι ίσο τη στιγμή της εισαγωγής τους στην κοινωνία. Από κει κι έπειτα καθένας υποδύεται ένα κοινωνικό ρόλο κι οι ρόλοι είναι ιεραρχημένοι, άνισοι. Στο κοινωνικό επίπεδο αξιοποιούνται και ιεραρχούνται οι διαφορές στο αισθητό και στο νοητό Εγώ. Αυτή η ανισότητα ισχύει κανονικά μόνο στην ενήλικη ζωή (εξαιρώντας ανηλίκους και υπερήλικες), και γι΄ αυτούς μόνο στο κοινωνικό ωράριό τους, που καταλαμβάνει περίπου 1/3 του 24ώρου. Επομένως, δεν είναι δυνατή η αντιπαράθεση μεταξύ της ελευθερίας και της ισότητας, διότι ανήκουν καθεμιά σε διαφορετική υπόσταση του τρισυπόστατου Εγώ μας.
Υπάρχει, ωστόσο, η οικονομική ισότητα και η ελευθερία της αγοράς, στα πλαίσια του κοινωνικού Εγώ. Γι΄ αυτές είναι που μιλούν συνήθως οι κοινωνιολόγοι. Η οικονομική ανισότητα αυξάνει τις δυνατότητες κάποιου να ικανοποιεί την ελευθερία της βούλησής του και, γι΄ αυτό, όποιος μπορεί να υπερέχει, την επιδιώκει. Να γιατί η ανισότητα είναι κίνητρο. Καθώς η οικονομική υπεροχή μπορεί να επιτευχθεί με έννομα, αλλά και παράνομα μέσα, με εστιασμένη προσπάθεια αλλά και τυχαία, η ανισότητα είναι κίνητρο τόσο για καλό όσο και για κακό. Η οικονομική υπεροχή κάποιων ολίγων αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας των πολλών.
Μοναδικά ανθρώπινη επιδίωξη είναι η ευδαιμονία. Δεν μπορούν να την έχουν τα άλλα ζώα. Σημαίνει να έχουν το θεό (το «καλό δαιμόνιο») μέσα τους και διαφέρει από την ευτυχία (καλή τύχη), που σημαίνει ότι τα τυχαία γεγονότα γύρω τους είναι ευνοϊκά. Για την ευτυχία κανένας δεν έχει ευθύνη, για την ευδαιμονία όμως, η ευθύνη ανήκει πρώτιστα στον καθένα. Η παγκόσμια ανάπτυξη πέτυχε μια ελάχιστη βελτίωση στο μεγάλο πλήθος, αλλά κολοσσιαία άνοδο ελαχίστων στην κοινωνική κλίμακα. Η διαφορά μεταξύ τους αυξάνεται. Κι αυτό προφανώς δεν φέρνει ευδαιμονία ούτε στους μεν ούτε στους δε. Φέρνει αντιπαλότητα. Από την άλλη η απόλυτη ισότητα σημαίνει ακινησία, απουσία προόδου. Οι διαφορές είναι τα κίνητρα δράσης. Η διαφορά μεταξύ φυσικών δυνάμεων συνεπάγεται επιτάχυνση· μεταξύ υδραυλικών πιέσεων, ροή· μεταξύ ηλεκτρικών δυναμικών, ηλεκτρικό ρεύμα· και μεταξύ μελών της κοινωνίας, ροή ενέργειας, πλούτου δηλαδή, που σημαίνει κανονικά ανάπτυξη. Υπερβολικές διαφορές σημαίνουν, ωστόσο, καταστροφή: Μεγάλες διαφορές δυνάμεων, θραύση· πιέσεων, ρήξη· δυναμικού, σπινθήρα· και μεταξύ ανθρώπινων ομάδων, βία, πόλεμο, επανάσταση, δικτατορία. Δεν υπάρχει τρόπος να αποφευχθεί η καταστροφή από την υπερβολική διαφορά, παρά μόνον πρόληψη με έλεγχο της διαφοράς. Για την ευδαιμονία μας δεν ευχόμαστε πια «χρόνια πολλά», αλλά πιο συχνά «χρόνια καλά».
Ο πιθανότερος τρόπος για να επιτευχθεί ένας ευδαίμων έλεγχος ελευθερίας και ισότητας δεν είναι ένας σοφός άρχοντας, ούτε μια αντιπροσωπευτική εκλεγμένη εξουσία, αλλά η βούληση όλου του λαού, εκφρασμένη άμεσα ή με κληρωμένους εκπροσώπους. Μόνον αυτή είναι αρμόδια να εκφράσει μια ευδαίμονα Αριστοτελική μεσότητα.
*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας
Δημήτρης Α. Σιδερής 