Πρόοδος

Δημ. Α. Σιδερής* dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 20 Ιουλίου 2017

Συχνά χαρακτηρίζομε κάποιους ανθρώπους απαξιωτικά συντηρητικούς και άλλους με θαυμασμό προοδευτικούς. Συντηρητισμός σημαίνει πνευματική ακινησία, προσήλωση στην παράδοση. Τον συνοδεύει η πνευματική αδράνεια. Όπως στη Φυσική, αντιστέκεται σε κάθε αλλαγή. Το αντίθετο σημαίνει αλλαγή. Όμως αυτή δεν είναι συνώνυμη με την πρόοδο. Ενδέχεται να είναι πρόοδος, πορεία προς τα εμπρός, αλλά και οπισθοδρόμηση. Και τα δύο είναι αντίθετα στη συντήρηση. Αλλά τι σημαίνει προ- και οπισθο-;

Ζούμε σε ένα σημείο, εδώ, από όπου ξεκινούν τρεις διαστάσεις. Πάνω σημαίνει αντίθετα από τη βαρύτητα, κάτω σημαίνει σύμφωνα με τη βαρύτητα. Εμπρός σημαίνει προς όπου βλέπουν τα μάτια μας, πίσω προς όπου δεν βλέπουν. Δεξιά ή αριστερά σημαίνει προς την ασύμμετρη ικανότητά μας ή αντίθετα, ανάλογα με το αν είμαστε δεξιόχειρες ή αριστερόχειρες. Και οι τρεις διαστάσεις είναι αμφίδρομες· μπορούμε να κινούμαστε και προς τις δύο κατευθύνσεις. Ζούμε όμως και σε μια στιγμή, τώρα, από όπου ξεκινά μία μόνο διάσταση, από το παρελθόν προς το μέλλον. Είναι μονόδρομος, πέρα από τις δυνατότητες της βούλησής μας. Τουλάχιστον όσο μιλάμε για το μεσόκοσμο στον οποίον ζούμε, διότι στη σύγχρονη (εδώ και ένα αιώνα) Φυσική, ο Χρόνος αντιμετωπίζεται διαφορετικά. Πρόοδος λοιπόν, λέει η λέξη, σημαίνει κίνηση προς τα εμπρός, προς εκεί που βλέπομε, ενόσω ο χρόνος πορεύεται από πριν προς το μετά.

Τι είναι πρόοδος λοιπόν; Η διάλυση της οικογένειας, όπως συμβαίνει σήμερα είναι πρόοδος; Η μάχαιρα στην οικογένεια, όπως την πρόβαλε ο Ιησούς, ήταν πρόοδος; Ο γάμος μεταξύ ομοφύλων είναι πρόοδος; Η οικονομική ανάπτυξη είναι πρόοδος; Η αυξανόμενη ανισότητα είναι πρόοδος; Η σιδερένια πειθαρχία σε κάποια ανθρώπινη ή υπερανθρώπινη βούληση είναι πρόοδος; Η απείθαρχη ελευθερία ως την αναρχία είναι πρόοδος; Το γεγονός ότι κάτι ισχύει σήμερα που δεν ίσχυε στο παρελθόν είναι πρόοδος ή οπισθοδρόμηση; Σε προϊστορικούς χρόνους ίσχυε η μητριαρχία, που τη διαδέχθηκε η πατριαρχία. Ήταν πρόοδος; Η αποκατάσταση σήμερα της ισότητας μεταξύ των φύλων (ανολοκλήρωτη ακόμη) που διαδέχεται την πατριαρχία είναι πρόοδος;

Η εμπειρία δείχνει ότι η κοινωνία πορεύεται με ταλάντωση, με κινήσεις τη μια προς μια κατεύθυνση και, περιοδικά, προς την άλλη. Ωστόσο, δεχόμαστε αυθαίρετα, ότι, παρά την ταλάντωση, η κοινωνία προοδεύει. Η παρακμιακή ελληνιστική φάση που διαδέχθηκε την κλασική ελληνική δεχόμαστε πως ήταν πρόοδος, διότι κατ΄ αυτήν έγινε θαυμαστή ανάπτυξη του τεχνολογικού πολιτισμού, μολονότι, παράκμασε η δημοκρατία, που ήταν η μάνα για την πρωτοφανή (και μοναδική στην ιστορία) ισόρροπη ανάπτυξη των τεχνολογικών (φυσικών), πνευματικών (ανθρωπιστικών) και κοινωνικών επιστημών. Σήμερα βιώνομε μια ασύλληπτη έκρηξη των φυσικών επιστημών με τη συνοδό τεχνολογία, που γίνεται χωρίς αντίστοιχη ανάπτυξη των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Η έξαρση των φυσικών επιστημών έχει σαφή σκοπό: αντισταθμίζει (δεν αίρει – αυτό είναι αδύνατο) τους φυσικούς νόμους που περιορίζουν την ελευθερία του αισθητού Εγώ μας. Η φωτιά αντιστάθμισε το κρύο και επέτρεψε να ζουν άνθρωποι σε όλα τα πλάτη της γης. Ο τροχός αντιστάθμισε την τριβή και επιτρέπει να κινούμαστε με μικρότερες απώλειες ενέργειας. Τα αερόστατα, αεροπλάνα, οι πύραυλοι αντιστάθμισαν τη βαρύτητα. Η ιατρική αντιστάθμισε την ανθρώπινη φθορά αναβάλλοντας την έλευση του θανάτου κλπ. Όμως αυτή η αλλαγή, που όλοι θα σπεύδαμε να χαρακτηρίσουμε πρόοδο, αφού αυξάνει την ελευθερία μας, συνοδεύεται, αναγκαστικά από εξειδίκευση των ανθρώπων, κι αυτή σημαίνει μεγαλύτερη εξάρτηση του ενός από τον άλλον, δηλαδή μείωση της κοινωνικής ελευθερίας μας, αφού οι κοινωνικές επιστήμες δεν αναπτύχθηκαν αρκετά για να αντισταθμίσουν τους αυξανόμενους περιοριστικούς κοινωνικούς νόμους. Πέρα από την ανάγκη εξειδίκευσης, η καλπάζουσα ανάπτυξη των φυσικών επιστημών εγκυμονεί κινδύνους. Η τεχνητή νοημοσύνη σε συνδυασμό με ρομπότ μοιάζουν να καραδοκούν στη γωνιά για να μας υποδουλώσουν. Κι όταν θα το καταλάβουμε, θα είναι πολύ αργά.

Σα να έβαλα στην προηγούμενη παράγραφο προσανατολισμό: Πρόοδος είναι η πορεία προς την ελευθερία. Όχι ακριβώς όμως. Ζούμε ακόμη στον απόηχο του Διαφωτισμού (παρά τα κρίσιμα πλήγματα που δέχθηκε στον 20ό αιώνα), όπως υλοποιήθηκε με την πολυαίμακτη Γαλλική Επανάσταση. Που κι αυτή μας άφησε κληρονομιά την ισότιμη επιδίωξη Ελευθερίας και Ισότητας. Ήδη ο Αριστοτέλης είχε δείξει την ισοτιμία των δύο στόχων. Όρισε την ελευθερία ως: «εν μεν το εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι… (δηλαδή ισότητα), εν δε το ζην ως βούλεται τις». Όπως είδαμε όμως, η επανάσταση στην ελευθερία του αισθητού Εγώ συνδέεται με υποβάθμιση της ελευθερίας του κοινωνικού Εγώ και ανάπτυξη ανισότητας. Ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να μπορεί να γελαστεί, να κάνει λάθη. Έφθασε στο απόγειο του πολιτισμού τον καιρό της κλασικής αρχαιότητας με την ισόρροπη ανάπτυξη φυσικών, ανθρωπιστικών, κοινωνικών επιστημών. Τις φυσικές και τις κοινωνικές λίγ΄ ως πολύ τις κατανοούμε. Ανθρωπιστικές είναι όσες ασχολούνται με τον άνθρωπο, αντιστοιχώντας κυρίως στο νοητό Εγώ, ιδιαίτερα οι γλώσσες, η φιλολογία, η λογοτεχνία, οι κλασικές σπουδές, η φιλοσοφία, η θεολογία, οι εικαστικές και παραστατικές  (μουσική, θέατρο, χορός) τέχνες, αλλά και η αρχαιολογία και η ιστορία, παρόλο που σήμερα εντάσσονται στις κοινωνικές επιστήμες. Τι θα πει ισόρροπη ανάπτυξη; Κάποιος ιεραρχεί το ένα ο άλλος το άλλο πάνω από τα άλλα. Ισόρροπη, επομένως, σημαίνει: σύμφωνα με την διάχυτα επικρατούσα ανεκτική άποψη του συνόλου, δηλαδή τη βούληση της κοινωνίας που ονομάζεται ηθική. Και απαιτεί δημοκρατικό πολιτικό καθεστώς, όπως (ανολοκλήρωτο, χωρίς γυναίκες και δούλους) ίσχυσε στην κλασική αρχαιότητα. Δημοκρατικό σημαίνει αυτό που όρισε ο Αριστοτέλης: «Λέγω δ’ οίον δοκεί δημοκρατικόν μεν είναι το κληρωτάς είναι τας αρχάς, το δ’ αιρετάς ολιγαρχικόν». Οι άρχοντες στη δημοκρατία κληρώνονται, στην ολιγαρχία εκλέγονται.

Τελικά πρόοδο θα ονόμαζα την πορεία προς μια ισόρροπη ανάπτυξη φυσικών, ανθρωπιστικών, κοινωνικών επιστημών προσβλέποντας στο μέλλον και όχι απλώς την άρση της συντήρησης. Η πορεία θα είναι αναγκαστικά ταλαντούμενη, με συνεχείς περιοδικές αυξομειώσεις, που γίνονται αυτόματα από μόνες τους, αλλά και επηρεάζονται από πλήθος εξωγενών παραγόντων, από φυσικές μεταβολές (όπως υπήρξε η έκρηξη της Σαντορίνης που σημάδεψε τις μυθολογίες όλων των λαών γύρω της) ή από ανθρώπινες επεμβάσεις, (όπως συμβαίνουν στις επιδρομές «βαρβάρων», δηλαδή διαφορετικών από τους εκάστοτε «εμάς»). Παρά την ταλάντωση, η γενική πορεία, όπως υπήρξε ως σήμερα η προϊστορία και ιστορία ολόκληρης της ανθρωπότητας, θα αποτελεί πρόοδο, εφόσον στοχεύει προς τα εκεί που η ανθρωπότητα ολόκληρη βλέπει, οραματίζεται, ονειρεύεται, σχεδιάζει. Το μέτρο της ισορροπίας μεταξύ επιστημών τόσο πιο πολύ προσεγγίζεται, όσο πλησιέστερα προς την πειθαρχημένη δημοκρατία (σε αντίθεση με την ασύνταχτη οχλοκρατία και τη συντεταγμένη μοναρχία ή ολιγαρχία) οδεύει η ανθρωπότητα.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας