Μοιρολατρία και τυχαιότητα*

Δημ. Α. Σιδερής**, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 6 Ιουλίου 2018

Γινόμαστε ό,τι θέλομε ή ό,τι είναι γραφτό μας; Ο Πυθαγόρας πρόσεξε την κυκλική κίνηση των πλανητών και την αρμονία της μουσικής και των αριθμών. Το Σύμπαν, όταν αποκαλύφθηκε ο ρυθμός του, μετατράπηκε σε Κόσμο, κόσμημα. Τα πάντα γύριζαν εκεί από όπου ξεκίνησαν. Μοιρολατρία, κισμέτ, τελολογία, ντετερμινισμός! Οι φιλόσοφοι ασχολούνταν και με την πολιτική. Λάθος! Στο φιλόσοφο επικρατεί η λογική, στον πολιτικό η βούληση. Αγαπήθηκε, κυνηγήθηκε ο Πυθαγόρας για την πολιτική του. Ο Ίππασος, μαθητής του, ξεκινώντας από το Πυθαγόρειο θεώρημα, απέδειξε ότι η διαγώνιος ενός τετραγώνου δεν είχε περιοδικότητα. Το μεγαλειώδες πνευματικό οικοδόμημα του Πυθαγόρα κατέρρευσε. Ο Ίππασος βρέθηκε δολοφονημένος.

Στον αντίποδα του Πυθαγόρα, ο Ηράκλειτος παρατήρησε τη συνεχή, απρόβλεπτη αλλαγή των πάντων. Τυχαιότητα. Πόλεμος πάντων πατήρ. Η ελευθερία επιτρεπόταν. Κινδύνευσε κι αυτός, ως μονοθεϊστής. Ο Πλάτων αναβίωσε τον Πυθαγόρα με την αιώνια ακινησία του κόσμου των ιδεών που αποτελεί το πρότυπο του αισθητού, φθαρτού κόσμου. Ο Δάσκαλός του, ο Σωκράτης, καταδικάστηκε σε θάνατο. Αρκετοί μαθητές του υπήρξαν ολιγαρχικοί, αντιδημοκρατικοί ή και προδότες.

Μετά από >2 χιλιετηρίδες, ο Hegel προσπάθησε να συμβιβάσει εξέλιξη με κυκλική κίνηση. Ο νοητός κόσμος αλλάζει ελικοειδώς. Από μια θέση μεταπίπτει στην αντίθεση κι απ’ αυτήν στη σύνθεση που είναι θέση για την επόμενη σπείρα. Ο Marx υιοθέτησε την άποψη του Hegel, εφαρμόζοντάς την όμως στον αισθητό κόσμο. Επιπλέον παρατήρησε πως όταν μια ποσότητα αθροίζεται ως μια κρίσιμη τιμή (ουδό=κατώφλι), επέρχεται ποιοτική μεταβολή. Θερμαίνομε ένα κομμάτι στερεού πάγου. Ζεσταίνεται κι όταν φθάσει στους 0^ο C, αντί να θερμανθεί παραπέρα, αλλάζει ποιότητα, γίνεται νερό και μόνον όταν λιώσει ολότελα, ξαναρχίζει να ζεσταίνεται ως τους 100^ο C, οπότε μετατρέπεται σε ατμό. Μ΄ αυτό το μοντέλο, αναβιώνοντας τον Ηράκλειτο, προσπάθησε να ερμηνεύσει τις περιοδικές οικονομικο-πολιτικές κρίσεις, ουσιαστικά όλη την ιστορία, με κινητήρια δύναμη τον πόλεμο των τάξεων.

Πριν από 90 χρόνια ο VanderPol μελέτησε την ταλάντωση χάλασης. Αντίθετα από την Πυθαγόρεια αρμονική, ημιτονοειδή, ταλάντωση, η ταλάντωση χάλασης είναι ασύμμετρη. Μια βραδεία φάση με αρνητική ανάδραση φθάνει σε ένα ουδό και μεταπίπτει στην ταχεία φάση με θετική ανάδραση, φαύλο κύκλο. Παρέστησε έτσι τους νόμους του Marx, με το ασύγκριτο εργαλείο των μαθηματικών του Πυθαγόρα. Χρησιμοποιώντας και μια τρίοδο λυχνία κατασκεύασε ένα σύστημα τέτοιων ηλεκτρικών ταλαντωτών, που προτύπωνε το ρυθμό της καρδιάς.

Οι ταλαντωτές VanderPol έχουν ρυθμικότητα και διεγερσιμότητα. Ένα πρώιμο ερέθισμα συνεπάγεται πρώιμη διέγερσή τους, αλλά, αν είναι υπερβολικά πρόωρο, δεν έχει καμιά επίδραση: ανερέθιστη περίοδος που ακολουθείται από τη διεγέρσιμη. Η διέγερση ενός ταλαντωτή είναι ερέθισμα για άλλον κι έτσι έχουν αγωγιμότητα. Χάρη σ΄ αυτήν επέρχεται συγχρονισμός και σχηματίζεται ολόκληρο σύστημα ταλαντωτών. Ένα ισχυρό ερέθισμα μεταξύ ανερέθιστης και διεγέρσιμης φάσης, στην τρωτή φάση, μπορεί να επιφέρει αποσυγχρονισμό του συστήματος. Μισό αιώνα αργότερα κατασκευάσθηκε στην Ελλάδα ένα σύστημα ταλαντωτών VanderPol, χωρίς τρίοδες λυχνίες, μόνο με αντιστάσεις και πυκνωτές. Κι αυτό το σύστημα αναπαρήγαγε όλους τους ρυθμούς της καρδιάς, φυσιολογικούς και με αρρυθμίες. Διέθετε αναγκαστικά τρωτή φάση, με αποσυγχρονισμό του συστήματος, αν εμφανιζόταν τότε ένα τυχαίο ερέθισμα. Τέτοιο ερέθισμα στην τρωτή φάση ασθενών προκαλεί μαρμαρυγή και, ενδεχομένως, αιφνίδιο θάνατο. Έτσι το μοντέλο αυτό, προτύπωσε τη ρυθμικότητα, τη μεταβολή της ποσότητας σε ποιότητα και την τυχαιότητα με δύο τρόπους: είτε λόγω τυχαίων εξωτερικών ερεθισμάτων είτε λόγω ανωμαλίας ενός ταλαντωτή που διεγείρει το σύστημα στην τρωτή φάση. Επιτέλους η τελολογία συμβιβάστηκε σε ένα ενιαίο πρότυπο, με τυχαιότητα. Κι αυτή οφειλόταν είτε σε τυχαία εξωτερικά ερεθίσματα, για τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε, είτε σε ενδογενή απώλεια ρυθμικότητας, από διέγερση στην τρωτή φάση. Οι ταλαντώσεις VanderPol προτυπώνουν φυσικούς, βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς ρυθμούς.

Η οικονομία βασίζεται στην εξίσωση προσφοράς και ζήτησης. Η ισορροπία διατηρείται με αρνητική ανάδραση. Αν αυξηθεί η ζήτηση, ακριβαίνουν τα προϊόντα, ενθαρρύνεται η προσφορά, αποθαρρύνεται η ζήτηση και αποκαθίσταται η ισορροπία. Και αντιστρόφως. Σ΄ αυτή την ισορροπία στηρίζεται η ελεύθερη αγορά. Έχει όρια όμως, ουδούς. Όταν η προσφορά αυξηθεί υπερβολικά, δεν πουλιόνται τα προϊόντα, οι παραγωγοί απολύουν εργαζομένους, μειώνεται έτσι κι άλλο η ζήτηση και η ανάδραση γίνεται θετική: οικονομική κρίση. Αν η κατανάλωση αυξηθεί υπερβολικά, η ακρίβεια που προκύπτει προκαλεί κλιμακούμενες διαμαρτυρίες, ως την εμφάνιση ανακυκλούμενης βίας.

Η ταλαντούμενη ποσότητα είναι μια διαφορά: Δυναμικού στο πρότυπο VanderPol· πλούτου (οικονομική ανισότητα) στην οικονομία. Η ανισότητα μεγεθυνόμενη οδηγεί σε ευθέως ανάλογη αύξηση κοινωνικών δεινών, όπως είναι το προσδόκιμο επιβίωσης, αναλφαβητισμός, παιδική θνησιμότητα, ανθρωποκτονίες, αριθμός φυλακισμένων, γεννήσεις από ανήλικα κορίτσια, έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ συμπολιτών, παχυσαρκία, ψυχικά νοσήματα και εθισμοί, κοινωνική κινητικότητα (Wilkinson). Στην πολιτική, ποσότητα που ταλαντώνεται είναι η διαφορά μεταξύ δικαίου και ηθικής. Ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας, ενώ δίκαιο η βούληση των αρχόντων. Οι άρχοντες μπορεί να είναι ένας (μοναρχία), λίγοι (ολιγαρχία) η το σύνολο των πολιτών (δημοκρατία) (Αριστοτέλης). Ο Αριστοτέλης είναι σαφής στους ορισμούς του. Στην ολιγαρχία οι άρχοντες (βουλευτές, δικαστές) εκλέγονται, ενώ στη δημοκρατία κληρώνονται. Ως αναγκαστική συνέπεια, οι σχέσεις μοναρχίας-κοινού γίνονται στη μοναρχία με μέσο, ακόμη και στην τέλεια μοναρχία του Θεού («Και σε μεσίτριαν έχω… ταις πρεσβείαις της θεοτόκου…πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ»). Στην ολιγαρχία με πελατειακή σχέση. Για να εκλεγεί ο βουλευτής πουλάει εκδούλευση για να αγοράσει ψήφους. Στη δημοκρατία βουλή και κοινωνία είναι ανεξάρτητες. Ο άρχοντας στη μοναρχία μπορεί να είναι άριστος ή χείριστος. Στην ολιγαρχία συνυπάρχουν άριστοι και χείριστοι. Στη δημοκρατία είναι σπάνια η ύπαρξη αρίστων, αλλά μπορούν να αποκλεισθούν οι χείριστοι, καθώς έχουν κληρωθεί και όχι εκλεγεί αμετάκλητα. Διαφθορά υπάρχει αναγκαστικά στη μοναρχία και ολιγαρχία, ευκαιριακά στη δημοκρατία, όπου μπορεί να μετριάζεται με την κλήρωση και τη βραχεία θητεία των αρχόντων.

Τα σύγχρονα πολιτεύματα στη Δύση είναι ολιγαρχίες και ονομάζονται ρεπούμπλικες. Οι βουλευτές εκλέγονται. Ανάμεσά τους η Hellenic republic. Η τελευταία όμως ονομάζεται στη γλώσσα μας «Ελληνική δημοκρατία» δημιουργώντας σύγχυση. Η αποτυχία του πολιτεύματός μας χρεώνεται στη δημοκρατία με εναλλακτική λύση τη μοναρχία, ενώ πρόκειται για αποτυχία της ολιγαρχίας, με εναλλακτική λύση τη δημοκρατία, αφού η μοναρχία έχει οδηγήσει σε βαρύτατες εθνικές συμφορές (Μικρασιατική, Κυπριακή κλπ). Η πρόληψη των κρίσεων γίνεται με άρση των αιτίων τους, π.χ. στην κοινωνία άρση της ανισότητας και της διάστασης δικαίου-ηθικής. Αρρυθμιολογικά γίνεται με συχνότερες ελεγχόμενες κρίσεις, όπως είναι η αλλαγή βουλής. Περιορισμός τότε είναι ότι στους ταλαντωτές χάλασης η κατανάλωση ενέργειας είναι ανάλογη με τη συχνότητα, έχοντας δηλαδή οικονομικό κόστος στην κοινωνία.

* Το άρθρο στηρίζεται σε διάλεξη που δόθηκε στα πλαίσια του 12ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Φιλοσοφίας, Ιωάννινα, 11-13 Μαΐου 2018 με τίτλο: «Περιοδικότητα. Από τον Πυθαγόρα ως τον εικοστό αιώνα».

**Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας