Λεβιάθαν

Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 1 Ιουλίου 2018

Η μυθολογία είναι γοητευτική. Οι πανάρχαιοι λαοί, αλλά και πολλοί σήμερα, πιστεύουν στους μύθους τους, διότι δεν είναι από άνθρωπο δοσμένοι, ίσως από το Θεό – και, επομένως, μην το συζητάμε, είναι αληθινοί. Για μακρό διάστημα θεωρήθηκαν παραμύθια. Ώσπου κάποιοι ερασιτέχνες αρχαιολόγοι, ιδρυτές ουσιαστικά της σύγχρονης αρχαιολογίας (όλοι οι ιδρυτές επιστημονικών κλάδων ήταν ερασιτέχνες, διότι κανένας πριν από αυτούς δεν υπήρχε για να τους διδάξει), ανακάλυψαν τους τάφους των Μυκηνών και τα ερείπια της Τροίας.

Καταρχήν, πρέπει να κρύβουν οι μύθοι κάποια αλήθεια: Μια αλήθεια τρανταχτή αντιληπτή από όλο τον κόσμο και γι΄ αυτό επαναλαμβανόμενη από μεγάλο πλήθος που είδε, έζησε, τα γεγονότα και τα μετάδωσε σε όλους τους άλλους. Ο κατακλυσμός του Νώε, πρέπει να έγινε, όπως και ο Τρωικός πόλεμος. Ωστόσο, η ικανότητα ερμηνείας εκείνων των παμπάλαιων ανθρώπων (αλλά και πλήθους σύγχρονων που πιστεύουν σε τωρινούς μύθους) είναι περιορισμένη. Και τα γεγονότα που βίωσαν τα αλλάζουν, σύμφωνα με τις δικές τους επιθυμίες, προσδοκίες, τα προσωπικά τους βιώματα.

Οι μύθοι έχουν ισχυρό υποσυνείδητο στοιχείο, δηλαδή μη λογικό, αλλά συναισθηματικό και βουλητικό. Οι μύθοι είναι μεταφορές, συμβολισμοί. Κατά κανόνα συμβολίζουν κάποιο μεγάλο γεγονός, ηρωικό από τη μια καταστροφικό από την άλλη, συχνά μόνο καταστροφικό. Η καταστροφή είναι μια γενικευμένη τιμωρία που προήλθε προφανώς από το Θεό, διότι παραβιάσθηκε από τους ανθρώπους η θεϊκή βούληση – ή η βούληση των εκπροσώπων Του που Τον εκφράζουν.

Ένας από τους μύθους που διάβαζα τελευταία είναι του Λεβιάθαν. Κατά τη Βίβλο ήταν ένα φοβερό τέρας που πλάσθηκε την 5η ημέρα της Δημιουργίας. Όταν τον έριξε στη θάλασσα ο Θεός, το τρομακτικό φολιδωτό σώμα του δημιούργησε τεράστια παλιρροϊκά κύματα που σκέπασαν τις παραλίες. Τα μάτια του, περισσότερα από 300, φώτιζαν μέσα στα νερά της θάλασσας και αντανακλούσαν μέχρι τον ουρανό. Το νερό έβραζε στο πέρασμα του και εξατμιζόταν όταν άνοιγε τα φοβερά σαγόνια του καθώς γλώσσες φωτιάς ξεπήδαγαν από το στόμα του. Κανένα από τα πλάσματα του κόσμου δεν μπορούσε να συγκριθεί μαζί του σε δύναμη.

Δεν θέλει πολλή φαντασία για να υποθέσουμε πως περιγράφεται η έκρηξη ενός ηφαιστείου στη θάλασσα, σαν της Σαντορίνης, με το τσουνάμι που προκαλεί. Από την άλλη, ο Λεβιάθαν συμβολίζει τη θεία βούληση που με την ασύλληπτη ισχύ του Θεού επέβαλλε τιμωρία στους παραβάτες της. Στο έργο του «Λεβιάθαν» ο T.Hobbes γίνεται πιο συγκεκριμένος. Λεβιάθαν είναι η κρατική Δύναμη για να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη. Είτε με τη μορφή της απόλυτης μοναρχίας είτε της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, χρειάζεται ένας Λεβιάθαν, το κράτος, που έχει το μονοπώλιο της βίας και της απόλυτης εξουσίας. Χρειάζεται νόμος.

Τι είναι νόμος; Η ανθρώπινη κοινωνία, όπως και τα άτομα, διαθέτει είσοδο, τη γνώση, που στην κοινωνία λέγεται επιστήμη· διάμεσο εξισορροπιστικό, συναισθηματικό στοιχείο, την τέχνη· και έξοδο, βουλητικό στοιχείο, την ηθική. Ηθική είναι η βούληση της κοινωνίας. Η κοινωνία όμως, αν και αποτελείται από αισθητά στοιχεία, τα άτομα που τη συνιστούν, είναι μια υπερανθρώπινη, αισθητή, αλλά ασαφής οντότητα, αντίθετα από το Θεό που δεν είναι αισθητός. Η βούληση της κοινωνίας επομένως είναι ασαφής. Η θεία βούληση είναι βέβαια σαφής, αλλά τη γνωρίζομε μόνο διαμέσου των εκπροσώπων των θρησκειών. Η κοινωνία όμως έχει ανάγκη από σαφή έκφραση της βούλησής της κι έτσι χρειάζεται άρχοντες που η βούλησή τους αποτελεί το Δίκαιο, το Νόμο.

Το Δίκαιο και η Ηθική μπορεί να συμπίπτουν ή να διίστανται. Από τα τρία Αριστοτελικά πολιτεύματα, μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία, σχεδόν σύμπτωση Δικαίου και Ηθικής υπάρχει μόνο στη Δημοκρατία, καθώς οι άρχοντες επιλέγονται με κλήρωση από το σύνολο του δήμου, έτσι που ο καθένας είναι εξίσου πιθανό με τους άλλους να είναι άλλοτε άρχοντας άλλοτε αρχόμενος. Αντίθετα, στη μοναρχία η διάσταση μεταξύ των δύο βουλήσεων μπορεί να είναι μέγιστη, όπως π.χ. στο τραγικό δίλημμα της Αντιγόνης. Οι άρχοντες έχουν το προνόμιο να επιβάλλουν τη βούλησή τους με ένα σύστημα ποινών και αμοιβών: έχουν εξουσία. Κατά περίεργο τρόπο, εκτός από τους άρχοντες, ως αποτέλεσμα του όλου βίου τους υπάρχουν κάποιοι που έχουν κύρος χωρίς εξουσία. Επιβάλλονται εμπνέοντας σεβασμό, όχι φόβο. Αυτοί επικυρώνουν την εξουσία των αρχόντων. Ο προφήτης Σαμουήλ έχρισε το Σαούλ βασιλιά και σήμερα οι βασιλείς και αρχηγοί κρατών έχουν ανάγκη από την εκκλησία για να επικυρωθεί η εξουσία τους. Όλοι αυτοί που άρχουν, έχουν ανάγκη από μύθους για να εξασφαλίσουν την ισχύ των αρχόντων. Τέτοια ανάγκη έχουν ιδιαίτερα οι διαθέτοντες κύρος, οι ποικίλες θρησκείες από τα πανάρχαια χρόνια. Λόγω του σεβασμού που εμπνέουν κάνουν πιστευτούς τους μύθους τους.

Οι μύθοι, έχουν ιδιαίτερη εσωτερική λογική, συνδέοντας αίτιο και αιτιατό, την υπακοή ή ανυπακοή στην υπερανθρώπινη βούληση, το Θεό ή τη θρησκεία ή την Κυβέρνηση με αμοιβές ή τιμωρίες αντίστοιχα, παράδεισο ή κόλαση. Δεν αντέχουν όμως στην επιστημονική λογική που τους συνδέει με την αντικειμενική, εμπειρική, αισθητή πραγματικότητα. Παρά ταύτα, με την εσωτερική λογική γοητεία τους, συχνά καθορίζουν μακροπρόθεσμα τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Ο μύθος μεταξύ των δύο γιων του Αβραάμ (σε ποιον ανήκει η ευλογημένη γη από το Νείλο ως τον Ευφράτη), διέπει τη θανάσιμη αντιπαλότητα μεταξύ Ισαακιτών Εβραίων και Ισμαηλιτών Αράβων ως σήμερα. Η γοητεία τους εμπνέει την Τέχνη, το κοινωνικό συναίσθημα. Αριστουργηματικά έργα τέχνης εμπνέονται από τη μυθολογία. Και διαμέσου αυτών των έργων διαβιβάζεται στο κοινό η αναγκαία λειτουργία του μύθου.

Σήμερα βιώνομε το μύθο του Λεβιάθαν που προβάλλεται από όλες τις συχνά αντιμαχόμενες μεταξύ τους εξουσιαστικές ομάδες. Βιώνομε δηλαδή το μύθο ότι ο παράδεισος υπάρχει στον καπιταλισμό ή στο σοσιαλισμό και η κόλαση στο αντίθετο σύστημα. Μύθος φυσικά. Ούτε παράδεισος ούτε κόλαση υπάρχει με τη στοιχειώδη ανθρώπινη λογική. Υπάρχει η βούληση του καθενός μας και όλες μαζί οι βουλήσεις όλων σαν και μας αποτελούν την κοινή βούληση της κοινωνίας. Το πολύ, με μια δημοκρατία να επιτύχουμε το δίκαιο να συμπίπτει περίπου με την ηθική, αλλά αυτή η σύμπτωση απέχει από ένα παράδεισο. Ακόμη και σε ιδανική σύμπτωση μεταξύ δικαίου και ηθικής, η βούληση του καθενός ποτέ δεν συμπίπτει πλήρως με την κοινή βούληση της κοινωνίας. «Ο κοινός νους είναι ολιγώτερον κοινός ή όσον κοινώς νομίζεται», έλεγε ο παλιός ιατροφιλόσοφος Κ.Μέρμηγκας. Το ίδιο και η κοινή βούληση. Ο Λεβιάθαν τελικά δεν είναι ούτε καλός ούτε κακός. Είναι ισχυρός. Δεχθείτε και αντιμετωπίστε τον λογικά και συναισθηματικά, όπως νομίζετε. Λεβιάθαν.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας