Συμβολισμοί

Δημ. Α. Σιδερής* Dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 09 Ιουνίου 2018

Υπάρχουν νόμοι που διέπουν όμοια όλα τα διαφορετικά συστήματα, π.χ. μαθηματικά και λογική. Ο αισθητός κόσμος αντιστοιχεί στο νοητό κόσμο μας, αλλά ο πρώτος είναι προσβάσιμος από όλους, ενώ ο δεύτερος μόνον από το υποκείμενό του. Ωστόσο, διέπονται από όμοιους νόμους και υπάρχει σημαντική αντιστοιχία, μεταξύ νοητού και αισθητού κόσμου, όπως η εικόνα μας στον καθρέφτη συμβολίζει εμάς τους ίδιους. Το είδωλο, όμως δεν ταυτίζεται με το πρωτότυπο. Η επίδραση στο πρωτότυπο επηρεάζει το είδωλο, αλλά η επίδραση στο σύμβολο δεν επηρεάζει το πρωτότυπο.

Ο νοητός υποκειμενικός κόσμος έχει ως βάση κάποιες ταλαντώσεις του συναισθήματος και της βούλησης. Περιοδικά, χωρίς εξωτερικά ερεθίσματα, πεινάμε, διψάμε, κάνομε έρωτα κλπ. Οι ταλαντώσεις αυτές όμως επηρεάζονται από εισερχόμενα ερεθίσματα διαμέσου των αισθήσεών μας. Από τον αυτοματισμό των νοητών ταλαντώσεών μας και τη διέγερσή τους από ερεθίσματα διεγείρεται αντανακλαστικά η έξοδος σημάτων που εκδηλώνεται με κίνηση ή έκκριση. Από τη διαπλοκή των εισαγόμενων αισθημάτων μεταξύ τους και με τις εσωτερικές ταλαντώσεις μας δημιουργούνται ποικίλες παραστάσεις μέσα μας. Αυτές συμβολίζουν τον εξωτερικό αισθητό κόσμο, αλλά κατάλληλα διαμορφωμένες από τον υποκειμενισμό των εσωτερικών ταλαντώσεών μας. Από αυτές προκύπτει η αισθητή από όλους έκφρασή μας.

Ο συμβολισμός του αντικειμενικού κόσμου μέσα μας έχει τεράστια σημασία. Τα προβλήματα του έξω κόσμου λύνονται μέσα μας χωρίς κατανάλωση ενέργειας που απαιτεί η αντικειμενικότητα και η εσωτερική λύση μεταφέρεται σ΄ αυτήν. Πόσα είναι 628 μήλα και 325 μήλα; Μετρώ 628 μήλα και 325 μήλα, τα βάζω μαζί και μετρώ το σύνολο. Κόπος και χρόνος. Μπορώ όμως νοερά να πω 629+325=954 και απαντώ: 954 μήλα.

Δομικά στοιχεία της νόησής μας είναι οι έννοιες, τα κοινά χαρακτηριστικά πολλών περίπου ομοειδών αντικειμένων. Ειδικά οι άνθρωποι έχομε την ικανότητα να μιλάμε. Σε κάθε έννοια αντιστοιχεί περίπου μια αισθητή λέξη. Καθένας σχηματίζει τις μοναδικά δικές του έννοιες. Τις εκφράζει με λέξεις, τις προσλαμβάνουν άλλοι, σχηματίζουν από αυτές κάποιες έννοιες, τις συγκρίνουν με ανάλογες δικές τους και από αυτή τη σύγκριση ανταποκρίνονται με δικές τους λέξεις που προσλαμβάνονται από τους πρώτους. Έτσι, διαμέσου της ανθρώπινης λαλιάς, γίνεται η σύγκριση εννοιών ποικίλων ανθρώπων που επικοινωνούν μεταξύ τους και σχηματίζουν έννοιες περίπου κοινές για όλους. Με τη σύνθεση ποικίλων εννοιών σχηματίζονται νοήματα κι αυτά εκφράζονται με τις προτάσεις. Τα σύμβολα για να διευκολύνουν τις εξεργασίες μεταξύ τους είναι απαλλαγμένα από τις λεπτομέρειες που ενυπάρχουν στα πρωτότυπα. Είναι εργαλεία για το χειρισμό του αισθητού κόσμου. Όσο απλούστερα τόσο ευχρηστότερα είναι.

Κάποτε οι άνθρωποι επινόησαν τη γραφή που ήταν αρχικά ιδεογραφική. Ένα απλό σχήμα συμβόλιζε μια έννοια. Με τη γραφή μπορούσαν οι άνθρωποι να επικοινωνούν όχι μόνο με το γείτονά τους, αλλά και με απομακρυσμένα άτομα, με τους προγόνους και τους απογόνους τους. Η ιδεογραφική γραφή άνθισε στην αρχαία Αίγυπτο και ως σήμερα στην Κινεζική γραφή, αλλά και στη γραφή διαφόρων επιστημών. Το ιδεόγραμμα «4» συμβολίζει την τετράδα, όποια γλώσσα κι αν μιλούν οι άνθρωποι. Εμείς το λέμε «τέσσερα», οι Ιταλοί «κουάτρο», οι Άγγλοι «φόορ» κλπ. Η ιδεογραφική γραφή, επειδή συμβολίζει έννοιες, όχι λέξεις, επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ ετερογλώσσων. Μειονέκτημα είναι ότι, επειδή το πλήθος των εννοιών είναι ασύλληπτο, κανένας δεν μπορεί να γνωρίζει ισάριθμο αριθμό ιδεογραμμάτων. Με την εξέλιξη και τη διαδοχή Ελλήνων μυθικών ηρώων, Προμηθέα, Κάδμου, Παλαμήδη, επινοήθηκε η αλφαβητική γραφή. Κάθε σύμβολο αντιστοιχούσε όχι σε μια έννοια, αλλά σε ένα φθόγγο. Με περίπου 24 μόνο γραπτά σύμβολα, μπορούσε να συμβολίζει την Ελληνική γλώσσα. Σε κάθε φθόγγο αντιστοιχούσε ένα σύμβολο (γράμμα) και κάθε γράμμα αντιστοιχούσε σε ένα φθόγγο. Η αλφαβητική γραφή έγινε το απλούστερο και ευχρηστότερο εργαλείο της γλώσσας, επομένως το πιο αποτελεσματικό. Έτσι, η Ελληνική γραφή έδωσε ώθηση στην ανθρώπινη διανόηση και συνέβαλε όσο τίποτε άλλο στην ανάπτυξη της δημοκρατίας, της φιλοσοφίας, των επιστημών, της ιστορίας, της πολιτικής, του πολιτισμού γενικά. Η πρωτοπορία της Ελληνικής γλώσσας δημιούργησε λέξεις που υπάρχουν σε όλες τις γλώσσες. Η λέξη tachycardia υπάρχει σε όλες τις γλώσσες. Δεν καταλαβαίνουν οι ξενόγλωσσοι τι σημαίνει ώσπου κάποιος να τους το διδάξει. Οι Έλληνες όμως καταλαβαίνομε τη σημασία της «ταχυκαρδίας» έστω και αν δεν έχουμε ξανασυναντήσει στο παρελθόν τη λέξη, επειδή τα συνθετικά στοιχεία της (ταχύ και καρδία) μας είναι γνωστά. Υπεροχή της Ελληνικής γλώσσας! Είναι κυρίως εννοιολογική, ενώ οι άλλες κυρίως σημειολογικές.

«Τα πάντα ρει (Ηράκλειτος). Αλλάζουν και οι έννοιες διαρκώς. Ακόμη και οι πιο σταθερές, όπως οι ηθικές αξίες, μεταβάλλονται. Στην ειρήνη ο φόνος είναι έγκλημα, στον πόλεμο αρετή. Η μοιχεία τιμωρούνταν με λιθοβολισμό τον καιρό του Μωυσή, εδώ και σχεδόν 60 χρόνια περίπου είναι νόμιμη στον τόπο μας. Αντίστοιχα εξελίσσεται η γλώσσα. Με τις χιλιετίες αποκτά νέα μέρη του λόγου (π.χ. η Ομηρική γλώσσα είχε οκτώ από τα σημερινά δέκα μέρη του λόγου), ενώ αλλάζει και η προφορά της. Ποικίλοι φυσιολογικοί παράγοντες, όπως η θέση της γλώσσας όταν μιλάμε, ψυχολογικοί, όπως η δημιουργία νέων εννοιών και κοινωνικοί, όπως η επαφή με άλλους λαούς, συντείνουν σε τέτοιες μεταβολές. Όταν γειτνιάσουν δύο στιγμιαία ή δύο συνεχή σύμφωνα, το πρώτο γίνεται συνεχές και το δεύτερο στιγμιαίο. Το «ΧΘες» γίνεται «ΧΤες» και το «ΚΤήμα» γίνεται «ΧΤήμα».

Όταν στην Ελληνιστική περίοδο χάθηκε η δημοκρατία, χάθηκε και η αναγκαιότητα της γραφής για το πλήθος των πολιτών. Ενώ η γλώσσα εξελισσόταν, η γραφή έμενε στάσιμη, σα νεκρή, και έπαψε να συμβολίζει ικανοποιητικά τη γλώσσα. Τώρα κάποιοι φθόγγοι συμβολίζονταν με πλήθος γραμμάτων. Ακολούθησαν παρακμή και Μεσαίωνας. Η αποκατάσταση σήμερα των αρχών της Ελληνικής γραφής (ένα γράμμα για κάθε φθόγγο και ένας φθόγγος για κάθε γράμμα) αντιμετωπίζεται απωθητικά σαν αλλοίωση της γλώσσας μας, ενώ είναι σύμβολό της και, επομένως, δεν μπορεί να την αλλάζει. Μερικές φορές προβάλλονται επιχειρήματα, όπως ότι η φωνητική γραφή (όπως είχαν οι πρόγονοί μας) δημιουργεί σήμερα σύγχυση. Ομόηχες διαφορετικές λέξεις παρουσιάζονται γραπτά με τον ίδιο τρόπο. «ΑΦΤΙ» π.χ. σημαίνει είτε «ΑΥΤΗ» είτε «ΑΥΤΟΙ» είτε «ΑΥΤΙ». Αλλά, τονίσθηκε, οι λέξεις συμβολίζουν έννοιες, ενώ οι προτάσεις νοήματα. Έτσι, σύγχυση δεν υπάρχει. Είναι σαφές ότι «Αφτί πονάι», «Αφτί πονούν», «Πονάι το αφτί μου». Από την άλλη, μερικές φορές η φωνητική γραφή είναι σαφέστερη από την ιστορική, όπως π.χ. κανένας δεν ξέρει αν «όποιος βιάζεται» χρειάζεται βοήθεια ή τρέχει να προλάβει, ενώ είναι σαφές ότι «όπχιος βγιάζετε» τρέχει να προλάβει, ενώ «όπχιος βιάζετε» χρειάζεται βοήθεια.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής καρδιολογίας