Τρίτη Άποψη. Χρειαζόμαστε έναν εχθρό;

Δημ. Α. Σιδερής, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 20 Απριλίου 2018

Είμαι αριστερός ή δεξιός. Ή είμαι Χριστιανός ή Εβραίος ή Μουσουλμάνος ή και άθεος. Και τυχαίνει και συ να είσαι ό,τι κι εγώ. Σύμφωνοι, λοιπόν, σε ένα τόσο μεγάλο θέμα όπως η παραταξιακή ή όποια άλλη τοποθέτησή μας, είμαστε σε όλα σύμφωνοι. Μπορούμε να κουβεντιάσουμε. Χαιρόμαστε ο ένας την παρέα του άλλου, τρώμε το μεζεδάκι μας πίνουμε, τραγουδάμε, απολαμβάνομε μαζί τη ζωή μας και αγάλλεται καθένας, επειδή κι ο άλλος χαίρεται για το ίδιο πράγμα. Ώσπου…

Κάποια κρίσιμη στιγμή, ανακαλύπτομε πως δεν είμαστε σε όλα σύμφωνοι. Και μπορεί να είμαστε διαμετρικά αντίθετοι σε κάποια επιμέρους θέματα. Και τότε, η φιλία μας, ο ισχυρός συνασπισμός μας, αυτοδιαλύεται. Και καθένας μας, και οι δυο μας, αποδεικνυόμαστε περισσότερο ανίσχυροι, παρά μαζί ενωμένοι, απέναντι σε μια εξωτερική απειλή. Ο εξωτερικός εχθρός μας ενώνει. Μήπως είναι, λοιπόν, απαραίτητος;

Πότε ενωθήκαμε οι Έλληνες; Στον Τρωικό Πόλεμο για πρώτη φορά. Είχαμε μια συνέχεια στον τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, κοινή θρησκεία, αλλά πολλές ασυνέχειες, βουνά, κάμπους, θάλασσες. Και, φυσικά, πολλές διαφορές μεταξύ μας. Η αντιπαράθεση Αχιλλέα με Αγαμέμνονα ήταν το θέμα του πιο διάσημου έπους, που υπάρχει. Και, βέβαια, άλλες αντιπαραθέσεις, όπως η δραματική μεταξύ του πανούργου Οδυσσέα και του ιδιοφυή Παλαμήδη, που αποσιωπάται στην Ιλιάδα. Ο κοινός εχθρός, όμως, που μας ντρόπιασε «κλέβοντας» (μάλλον οικειοθελώς) την πιο όμορφη γυναίκα («χάρμα ιδέσθαι») πάνω στη γη, μας ένωνε. Ύστερα ήλθαν οι Μηδικοί Πόλεμοι, που μας ένωσαν, για να επιδοθούμε στον ολέθριο Πελοποννησιακό Πόλεμο, μόλις απομακρύνθηκε ο βαρβαρικός κίνδυνος. Αργότερα, ενωθήκαμε για να αντιμετωπίσουμε τον μακεδονικό κίνδυνο. Νικηθήκαμε (ευτυχώς, θα έλεγα) από τους συγγενείς μας Μακεδόνες, για να δοξασθούμε ενωμένοι κάτω από τη μοναρχία τους. Οι Ρωμαίοι δε μας ένωσαν. Τους δεχθήκαμε σαν ελευθερωτές μας από τους Μακεδόνες, για να υποδουλωθούμε διασπασμένοι σ’ αυτούς. Για να μην πιάσω τώρα στις 1000 λέξεις μου όλη την ιστορία, κάνω ένα μεγάλο άλμα. Ο φασιστικός ναζιστικός ολοκληρωτικός, εξοντωτικός κίνδυνος ένωσε όλους τους άλλους λαούς. Δεν πρόλαβαν καλά καλά να συμπληρώσουν τη νίκη τους (ευτυχώς, θα έλεγα) και άρχισαν οι διαμάχες μεταξύ των μεγάλων. Προς το τέλος του πολέμου, οι Αμερικανοί διέθεταν το υπερόπλο. Και έκαναν τη μεγαλύτερη δολοφονία της ιστορίας: σκοτώνοντας ακαριαία εκατοντάδες χιλιάδες αμάχους. Η δικαιολογία τους (ενδέχεται να έχουν δίκιο) ήταν πως, αν δε χρησιμοποιούσαν την ατομική βόμβα, ο πόλεμος θα συνεχιζόταν αρκετά με αποτέλεσμα περισσότερους νεκρούς και από τις δύο μεριές. Η νίκη, βέβαια, ήταν πια εξασφαλισμένη, τόσο λόγω της υπεροχής των Αμερικανών, όσο και διότι λίγο πριν είχαν μπει στον πόλεμο και οι Σοβιετικοί εναντίον των Ιαπώνων. Μοιάζει, λοιπόν, να αποφάσισαν τελικά τη ρίψη της βόμβας εναντίον αμάχων όχι τόσο για να νικήσουν, αφού η νίκη ήταν πια βέβαιη, όσο για να πτοήσουν τους συμμάχους τους Σοβιετικούς. Πόλεμο κατά των Σοβιετικών δεν έκαναν τότε, με βέβαιη τη νίκη τους, διότι δε θα το δέχονταν οι πολίτες τους να καταστρέψουν εκείνους που ως χθες εκθείαζαν ως τους μεγαλύτερους ήρωες, που έσωσαν τον κόσμο από το χειρότερο καθεστώς, που υπήρξε ποτέ. Και καθυστέρησαν τόσο, που ήλθε η στιγμή και ο ρώσος υπουργός Εξωτερικών είπε στους Αμερικανούς: «Μπορεί να έχουμε κι εμείς ατομική βόμβα. Ίσως και κάτι παραπάνω!». Ωστόσο, ο φόβος της Σοβιετίας ένωσε τον δυτικό κόσμο, κάτω από το (επιτρέψτε μου) βελούδινα βάρβαρο πέλμα της δυτικής υπερδύναμης, καταργώντας την αποικιακή δύναμη των «μεγάλων» της Ευρώπης.

Με όλη αυτή τη σχηματική αναδρομή της ιστορίας θέλω να επισημάνω ότι κινήματα χωρίς πίστη στον Θεό γίνονται· χωρίς πίστη σε μισητό διάβολο δε γίνονται (Δ.Γ. Σουλιώτης). Μήπως θα ήταν, όμως, δυνατό να γίνουν κινήματα για την αρετή κι όχι εναντίον της κακίας; Από τον Αριστοτέλη ως τον Kant, ελευθερία δεν είναι μόνον να μην κάνει κάποιος ό,τι θέλουν οι άλλοι, αλλά να κάνει ό,τι αυτός θέλει. Οι συμμαχίες λαών έγιναν, όπως στα παραπάνω παραδείγματα, για να αντιμετωπισθεί κάποια κακία, όχι για να επιδιωχθεί κάποια αρετή. Είναι, όμως, δυνατή και η εναλλακτική πορεία; Αυτή η στάση είναι καθαρά ανταγωνιστική, όπου επιδίωξη δεν είναι να νικήσω εγώ, αλλά να ηττηθεί ο αντίπαλος. Αντίθετα από την άμιλλα, όπου στόχος είναι να νικήσω εγώ, έστω κι αν πετύχουν κι άλλοι τον στόχο, εγώ να είμαι ο καλύτερος. Θυμίζει τη σχέση ζήλειας και φθόνου. Στη ζήλεια λυπούμαι που δεν είμαι εγώ ο καλύτερος, ενώ στον φθόνο χαίρομαι επειδή ο άλλος έπαθε κάτι. Κι ακόμη, θυμίζει το ανέκδοτο, που διέδωσε ο μακαριστός Χριστόδουλος, όταν ζήτησε κάποιος από τον Θεό, όχι να έχει κι αυτός, όπως ο γείτονας, μια κατσίκα (και μάλιστα καλύτερη), αλλά να ψοφήσει η κατσίκα του άλλου.

Η εναλλακτική λύση είναι, προφανώς, αντί να έχουμε στόχο την ήττα των άλλων, να επιδιώκουμε τη δική μας νίκη. Δεν είναι το ίδιο. Σκοπός κάθε κοινωνίας είναι να σχηματίζει τα αποθέματά της για τις περιόδους ένδειας. Αυτό μπορεί να το κάνει με δύο κυρίως τρόπους. Ο ένας είναι να αναπτύξει όσο γίνεται τις δικές της γνώσεις και τέχνες, ώστε να καταστήσει τον δικό της χώρο πιο αποδοτικό. Το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι μόνο η δημιουργία των δικών της αποθηκών, αλλά και οι αναπτυσσόμενες γνώσεις και τέχνες που ωφελούν τελικά ολόκληρη την ανθρωπότητα και δοξάζουν αυτή την κοινωνία. Ο άλλος τρόπος είναι να αφαρπάζονται τα αποθέματα των άλλων με άμεση (πόλεμος) ή έμμεση (π.χ. φόρου ή άλλου είδους υποτέλεια) βία. Ο δεύτερος τρόπος είναι περισσότερο αποδοτικός. Ταχύς, νομίζεται, και πιο άκοπος. Συγχρόνως αποφέρει δόξα, αλλά και φθόνο, στους ήρωές του. Παράλληλα, όμως, έχει ρίσκο. Αφενός η έκβαση οποιασδήποτε βίας δεν είναι ποτέ εξασφαλισμένη και αφετέρου, μακροπρόθεσμα, η δαπάνη για τη διατήρηση της αναγκαίας βίας υπερβαίνει το όφελος από τις αρπαγές. Κάπως έτσι οι μεγάλοι σχηματισμοί αυτοδιαλύονται. Τα περιγράφει ωραία ο Θουκυδίδης για τους Αθηναίους, όπου φέρεται ο Περικλής να τονίζει ότι δεν μπορούν να ελευθερώσουν τους συμμάχους τους, διότι αυτοί τους μισούν, επειδή έχουν υποδουλωθεί και θα ζητούσαν να εκδικηθούν. Η ιστορία επαναλαμβάνεται συνεχώς ως σήμερα, όταν φθάνουμε στο σημερινό αμερικανικό αδιέξοδο. Όποτε οι Αμερικανοί άφησαν ελεύθερους τους υποτελείς λαούς τους, τους οποίους κυβερνούσαν διαμέσου δικτατόρων, αυτοί οι λαοί στράφηκαν εναντίον των Αμερικανών. Αυτός είναι ο κύριος μηχανισμός του φαύλου κύκλου με τον οποίον διαλύονται οι μεγάλες αυτοκρατορίες. Το έζησαν και οι Σοβιετικοί.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής