Τρίτη άποψη. Ζούγκλα ή κοινωνία;

Δημ. Α. Σιδερής* dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 13 Απριλίου 2018

«Νόμος της ζούγκλας» είναι το δίκαιο του ισχυροτέρου. Ζώα του ίδιου είδους δεν αγωνίζονται ως τον θάνατο μεταξύ τους. Αποτελεί σπάνιο, τυχαίο γεγονός να σκοτώσει λύκος άλλο λύκο ή λιοντάρι άλλο λιοντάρι. Κάθε ζώο σκοτώνει τόσο όσο χρειάζεται για να φάει ή να αμυνθεί. Τα ζώα του ίδιου είδους ζουν μιμητικά και αυτοενθουσιάζονται. Αν ένας λύκος επιπέσει σε ένα κοπάδι πρόβατα, ακολουθούν και τον μιμούνται και άλλοι λύκοι, σκοτώνοντας περισσότερα από όσα μπορούν να φάνε. Απόλυτος εγωισμός.

Υπάρχει, όμως, και ο αντίποδας στη φύση, με ζώα οργανωμένα σε κοινωνίες. Τέτοια είναι ιδίως έντομα, τερμίτες, μυρμήγκια, μέλισσες κ.λπ. Στα πλαίσια της κοινωνίας δεν υπάρχει βία άλλη από εκείνην που επιβάλλει η ίδια η κοινωνία. Όταν ένα μέλος της δεν προσφέρει πια στην κοινωνία του, ενώ καταναλώνει, εκτελείται, όπως φονεύονται οι κηφήνες μετά τη γονιμοποίηση της βασίλισσας. Τα μέλη της κοινωνίας είναι προγραμματισμένα να ζουν με στόχο τη διατήρηση της κοινωνίας τους, όχι του ατόμου τους. Απόλυτος αλτρουϊσμός. Λειτουργώντας συμπληρωματικά, όχι μιμητικά, κάθε κοινωνία εντόμων αποθηκεύει αγαθά που προορίζονται για την κοινωνία, όχι για το άτομο ούτε για το είδος. Κι αν από άλλη κοινωνία αμφισβητηθεί η κυριότητά τους, ακολουθεί πόλεμος εξοντωτικός.

Στον άνθρωπο η φύση έδωσε το προνόμιο (ή κατάρα;) να επιλέγει να ζει με τους κανόνες της ζούγκλας ή της κοινωνίας. Επινόησε την Πολιτεία. «Ο άνθρωπος φύσει πολιτικόν ζώον» (Αριστοτέλης). Η Πολιτεία δεν είναι ζούγκλα. Στην ακραία μορφή της είναι Κοινωνία σαν των εντόμων. Την παρουσιάζει γλαφυρά ο Πλάτων στην Πολιτεία του: Στεγανός διαχωρισμός των τάξεων, και δημιουργία κοινόχρηστων διατροφικών αποθεμάτων. Ένα ιδιάζον είδος φασιστικού κομμουνισμού, θα λέγαμε σήμερα. Ο μεγάλος φιλόσοφος αναγνώρισε πως δεν υπάρχει τόπος, όπου μπορεί να ισχύσει τέτοια κοινωνία (Ου-τοπία).

Πέρασαν χρόνια, εξελίχθηκε ο άνθρωπος και ο τρόπος, που επιλέγει να ζει, κυμαίνεται μεταξύ ζούγκλας και κοινωνίας. Με τα ασύλληπτα πνευματικά προσόντα που είναι προικισμένος, επινόησε φοβερά όπλα για να επιβάλει τη βούλησή του και να εξασφαλίζει κεφάλαιο για να επιβιώνει σε περιόδους ένδειας, αλλά και με ομαδική βία έναντι ομοειδών, ανθρώπων δηλαδή, που ανήκουν σε άλλη κοινωνία, αλλά και άλλων μελών της ίδιας κοινωνίας. Επικρατεί ο νόμος του ισχυροτέρου (νόμος ζούγκλας). Η ύπαρξη όπλων μαζικής καταστροφής δημιουργεί συνθήκες, που δεν υπάρχουν στη φύση, ακόμη και τη δυνατότητα να εξαλειφθεί η ζωή πάνω στον πλανήτη μας. Πιο καθημερινά καταστροφικά όπλα είναι τα πυροβόλα και οι βόμβες με δυνατότητες να φονεύουν σε κλάσμα δευτερολέπτου δεκάδες ως μυριάδες ανθρώπους.

Είπαμε ότι ο άνθρωπος μπορεί να επιλέγει τον βαθμό ζούγκλας και κοινωνίας στην οποία ζει. Οι σύγχρονες πολιτείες αποτελούν το κράτος-έθνος. Κράτος είναι οργανωμένη πολιτική οντότητα που κατέχει το μονοπώλιο της χρήσης νόμιμης εξουσίας σε μια καθορισμένη γεωγραφική περιοχή. Αυτό μόνο, κατ’ αρχάς, έχει το νόμιμο δικαίωμα να διαθέτει όπλα, να χρησιμοποιεί βία. Η βία του κράτους στρέφεται κατά άλλων κρατών για να υπερασπισθεί τον εαυτό του· κατά πολιτών, πάλι για να υπερασπισθεί τον εαυτό του· και κατά πολιτών για να προστατεύσει τον ένα από τον άλλο. Η βία του κράτους είναι νόμιμη εφόσον αποτρέπει άμεση απειλή και στηρίζεται στο δίκαιο. Δίκαιο είναι η σαφής βούληση των αρχόντων.

Η βία, ωστόσο, δεν εξέλιπε με τη λειτουργία του κράτους. Οι προϋποθέσεις της άμυνας, για αντιμετώπιση επίθεσης παρούσας και άδικης, είναι δύσκολο να τηρηθούν, καθώς οι εξελίξεις είναι τόσο ταχείες, που δεν αφήνουν χρόνο για να εκτιμηθούν. Σήμερα δεν υπάρχει τρόπος για να γίνει διαχείριση της βίας μεταξύ κρατών, παρά τις διεθνείς συμφωνίες και οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ, που έχουν αποδειχθεί ανίσχυρες να προστατεύσουν τα αδικούμενα κράτη. Η βία μεταξύ πολιτών και κράτους δεν έχει, επίσης, ελεγχθεί παρά τις προσπάθειες, όπως της Ιερής Συμμαχίας. Όταν η ηθική, η βούληση των πολιτών, βρεθεί σε κρίσιμη αντίθεση με το δίκαιο, τη βούληση των αρχόντων, έπονται ανεξέλεγκτες καταστάσεις βίας, όπως επαναστάσεις, δικτατορίες κ.λπ. Οι επαναστάσεις συνδέονται με εκατόμβες εκτελέσεων. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, εξοντώνοντας ως και εκατομμύρια αντιφρονούντων πολιτών, δεν παρέχουν παρά πρόσκαιρη καταστολή της βίας των πολιτών, αν και ενδέχεται να προστατεύουν ικανοποιητικά από τη βία μεταξύ πολιτών, ονομάζοντας ευφημιστικά το έργο τους «αποκατάσταση της τάξης».

Στο επικρατούν σήμερα πολίτευμα της ρεπούμπλικας, που είναι μια μορφή ολιγαρχίας στα πρότυπα της ρωμαϊκής Res Publica και ελληνικά αποδίδεται (απατηλά) ως δημοκρατία, το κράτος αδυνατεί να ελέγξει τη βία μεταξύ πολιτών. Μια λύση είναι η απαγόρευση της οπλοκατοχής. Οι κακοποιοί φυσικά δε θα υπακούσουν σε τέτοιο νόμο και έτσι οι νόμιμοι θα μείνουν άοπλοι, απροστάτευτοι, έναντι των οπλισμένων κακοποιών. Ωστόσο, οι κακοποιοί είναι που πιέζουν για να μην απαγορευθεί η οπλοκατοχή. Αγοράζουν εύκολα όπλα, και είναι αδίστακτοι και έμπειροι στη χρήση τους, ενώ οι ήσυχοι πολίτες δεν είναι. Τι να κάνουν κρατώντας όπλο οι μαθητές ενός σχολείου, ή μια γιαγιά, απέναντι στον οπλισμένο κακοποιό; Η απαγόρευση της οπλοκατοχής, όπως στην Ευρώπη, μειώνει σημαντικά τους θανάτους από όπλα συγκριτικά με τις ΗΠΑ, όπου η οπλοκατοχή επιτρέπεται. Απομένει στην αποτελεσματικότητα του κράτους να ελέγχει την οπλοκατοχή, έτσι που να τιμωρείται, πριν γίνει οπλοχρησία. Βέβαια ο πολίτης μένει ανυπεράσπιστος απέναντι στον παράνομο, που έρχεται ισχυρότερος να κλέψει. Είναι τόσο βραχύς ο χρόνος, που δεν προλαβαίνει το κράτος να προστατέψει τον πολίτη του. Ωστόσο, η άμυνα με όπλο δεν είναι ούτε αποτελεσματική ούτε ηθικά αποδεκτή λύση. Τα κλεμμένα μπορούν να επιστραφούν, η ζωή όχι. Η οπλοκατοχή μετατρέπει την πολιτεία σε ζούγκλα.

Η ενίσχυση της αστυνόμευσης (περιπολίες σε κάθε τετράγωνο, κάμερες σε κάθε γωνιά) είναι ισχυρά μέσα για να αποτρέψουν τη βία πολιτών μεταξύ τους. Ωστόσο, σε συνδυασμό με την απαγόρευση της οπλοκατοχής, ανοίγει τον δρόμο σε αστυνομικό, ολοκληρωτικό κράτος. Πριν από την εξόντωση εκατομμυρίων πολιτών σε ολοκληρωτικά καθεστώτα τον τελευταίο αιώνα, είχε προηγηθεί απαγόρευση της οπλοκατοχής.

Στην πραγματική δημοκρατία, όπως την ορίζει ο Αριστοτέλης, όπου οι άρχοντες κληρώνονται, το κράτος φροντίζει να αντιμετωπίζει τη βία όσο γίνεται αιτιολογικά. Έχει μετρηθεί ότι μεταξύ κρατών οι ανθρωποκτονίες, αριθμός φυλακισμένων, χρήση ναρκωτικών και άλλα κοινωνικά δεινά είναι ευθέως ανάλογα προς τον βαθμό της οικονομικής ανισότητας (Wilkinson). Το δημοκρατικό κράτος αποφασίζει την επιθυμητή ανισότητα, κίνητρο για δημιουργικότητα και για έγκλημα. Με αιτιολογική αντιμετώπιση, διατηρείται η δομή μιας κοινωνίας, ενώ η βία μεταξύ πολιτών γίνεται ένα σπάνιο, τυχαίο, γεγονός όπως στη φύση μεταξύ ζώων του ίδιου είδους.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομότιμος καθηγητής καρδιολογίας