Θεωρία παιγνίων

Δημ. Α. Σιδερής* dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 22 Δεκεμβρίου 2017

Δεν έχω διαβάσει για τη θεωρία των παιγνίων και το σημείωμά μου αυτό δεν έχει σχέση με τον κ. Βαρουφάκη που είναι, λέγεται, εξπέρ. Τώρα όμως, συνταξιούχος, παίζω συχνά στον κομπιούτορά μου. Όχι τα τρομερά παιχνίδια απομίμησης, όπου εξωγήινα τέρατα αντιμετωπίζονται από γήινους υπερήρωες, ενώ ακούεται θαυμάσια μουσική, σαν αυτή του Νικόλα. Περιορίζομαι σε κλασικά παιχνίδια, σκάκι, κούπες κ.λπ. Στις γιορτές παίζομε.

Έχω ξαναγράψει για το παιχνίδι (Ηπειρωτικός Αγών, 09.09.2017 και dimitrissideris.wordpress.com). Υποστήριξα τότε ότι το παιχνίδι είναι ο κυριότερος βιολογικός τρόπος για να ασκηθεί και εκπαιδευθεί διασκεδάζοντας και ακίνδυνα ένα ζώο, και, όμοια, ο άνθρωπος, για να αντιμετωπίζουν τα πραγματικά προβλήματά τους. Το παιχνίδι αποτελεί προτύπωση των αγώνων της ζωής. Μήπως και της πολιτικής;

Τα παιχνίδια διέπονται από δύο ειδών κανόνες: κανόνες πώς να παίζεις και πώς να κερδίζεις. Οι πρώτοι είναι υποχρεωτικοί. Αν δεν τους τηρείς, δεν μπορείς να συνεχίσεις το παιχνίδι. Αποβάλλεσαι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Αν θέλεις να συνεχίσεις να παίζεις, δε σου μένει άλλη επιλογή από το να τους τηρείς. Οι κανόνες όμως, πώς να κερδίζεις είναι προαιρετικοί, με επιλογή. Τους μαθαίνεις ασκούμενος, παίζοντας. Μ’ αυτούς τους κανόνες αντιμετωπίζονται δύο ειδών προκλήσεις: αφενός η τύχη (σε κάποια παιχνίδια) και αφετέρου η λογική ή τεχνική, προσπάθεια κάποιου(ων) αντιπάλου(ων). Ο αγώνας στο παιχνίδι μπορεί να είναι ανταγωνιστικός ή με άμιλλα ή και με συμμαχίες. Να σημειώσω πως, όταν παίζω σκάκι εναντίον του υπολογιστή, νιώθω αγωνία. Με την ήττα δεν ντρέπομαι απέναντι στους άλλους, αφού δεν υπάρχει ανθρώπινος αντίπαλος, αλλά έναντι του εαυτού μου, που δεν τα έβγαλα πέρα με την προγραμματισμένη λογική του υπολογιστή. Αγωνιώ λιγότερο παίζοντας τυχερά παιχνίδια. Αν χάσω, δε φταίω, ήμουν άτυχος. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, αν κερδίσω, χαίρομαι.

Να τώρα μια διαφορά του κομπιούτορα παίκτη από τον ανθρώπινο ανταγωνιστή. Παίζοντας με έναν άνθρωπο, μπορώ να «κλέψω», να κάνω μιαν ανεπίτρεπτη κίνηση. Αν γίνω αντιληπτός, αποβάλλομαι από το παιχνίδι. Αν όμως δεν με τσακώσουν, εγώ κερδίζω! Στον υπολογιστή η ανεπίτρεπτη κίνηση δεν είναι δυνατή. Μου θυμίζει τη ζωή στις κοινωνίες των εντόμων, όπου τα μέλη τους ενεργούν υποχρεωτικά προς όφελος της κοινωνίας τους, χάρη σε κατάλληλα αντανακλαστικά. Θα μπορούσε άραγε μια ανθρώπινη κοινωνία να οργανωθεί σαν τις μέλισσες ή τον υπολογιστή, αποκλείοντας τις παραβάσεις; Και, αν γίνεται, θα ήταν επιθυμητό; Οι νόμοι της ανθρώπινης κοινωνίας (πολιτείας) αποφασίζονται και επιβάλλονται από τους ίδιους τους ανθρώπους, από τους «άρχοντές» τους. Έργο των κοινωνικών επιστημών είναι η αναζήτηση τέτοιων νόμων που αποκλείουν (ή μειώνουν στο ελάχιστο) την παραβατική δυνατότητα. Παράδειγμα. Η διαφθορά στηρίζεται κυρίως στην ύπαρξη «μέσου» στις μοναρχίες, όπου ο άρχοντας ευνοεί, λόγω του μέσου, κάποιον ή στην πελατειακή σχέση στις ολιγαρχίες, όπου οι εκλεγόμενοι άρχοντες αγοράζουν ψήφους πουλώντας εξυπηρέτηση. Όταν όμως οι άρχοντες κληρώνονται, όπως στη δημοκρατία, οι δυνατότητες διαφθοράς περιορίζονται σημαντικά. Επιθυμούμε όμως μια κοινωνία χωρίς δυνατότητα διαφθοράς, έναν παράδεισο χωρίς το δέντρο της γνώσεως του καλού και του κακού; Θα διαφέραμε τότε από τις κοινωνίες των εντόμων;

Η ανθρώπινη ύπαρξη έχει τρεις υποστάσεις, μια αισθητή από όλους· μια νοητή, άμεσα αντιληπτή μόνον από το ίδιο το υποκείμενο, ενώ οι άλλοι μόνο έμμεσα μπορούν να τη νοούν, να τη συμπεραίνουν· και μια κοινωνική. Αντίστοιχα κατανέμεται ο χρόνος του καθενός. Η κοινωνική συμπεριφορά καταλαμβάνει το τρίτο περίπου του χρόνου καθενός και μόνο στην ενήλικη ζωή. Είναι ο επαγγελματικός και ο πολιτικός χρόνος. Ένα άλλο τρίτο αφιερώνεται στην αισθητή ύπαρξη για ικανοποίηση των σωματικών αναγκών (π.χ. ύπνος) και ένα τρίτο στην πραγμάτωση των ιδιαίτερων σκοπών και επιθυμιών καθενός. Η πολιτεία αποτελείται από ρόλους που τους υποδύονται κυρίως ενήλικοι, επαγγελματίες. Στα παιδιά και στους συνταξιούχους η συμμετοχή του κοινωνικού Εγώ είναι εξαιρετικά μειωμένη. Κυρίως στο κοινωνικό ωράριο, οφείλουν να ισχύουν οι υποχρεωτικοί νόμοι, σαν των κοινωνικών εντόμων, έτσι που ακόμη και αν κάποιος είναι διεφθαρμένος χαρακτήρας, να μη του δίνεται η δυνατότητα να παραβιάσει τους νόμους. Η εκτροπή τον θέτει εκτός κοινωνίας. Στο παράδειγμα της δημοκρατίας που ανέφερα, αποχή είναι αδύνατη στην επιλογή αρχόντων (βουλευτών, δικαστών) για ορισμένη θητεία, αφού τα ονόματα όλων των πολιτών είναι γραμμένα στην κληρωτίδα. Περισσότερο σήμερα παρά στην αρχαιότητα, η Τρίτη εξουσία (εκτελεστική, κυβέρνηση) απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις που δεν επιτρέπουν την κλήρωση και απαιτούν εκλογή, όπως στην αρχαιότητα οι «στρατηγοί». Σ’ αυτούς δεν αποκλείεται η δυνατότητα διαφθοράς. Ωστόσο, κάτω από τον έλεγχο της αδέσμευτης κληρωμένης βουλής και δικαιοσύνης, οι δυνατότητές τους είναι σημαντικά περιορισμένες.

Ο Παλαμήδης επινόησε στην Τροία τους πεσούς, τα ζάρια, αμιγώς τυχερό παιχνίδι. Το σκάκι είναι ινδική επινόηση με μηδενικό παράγοντα τύχης, μεταξύ δύο ανταγωνιστών. Στην πρέφα παίζουν τρεις που σε κάθε γύρο οι δύο συμμαχούν εναντίον του ενός, ως την τελική κατάληξη. Κι αυτή μπορεί να είναι είτε η ήττα του ενός (που συνήθως κερνάει) ή η εξάντληση της «κάσας», ενός είδους κεφαλαίου, με νίκη του ενός που εισπράττει καπίκια, ήττα του δεύτερου, που πληρώνει, και ούτε νίκη ούτε ήττα του τρίτου, που εισπράττει καπίκια από τον ηττημένο και πληρώνει το νικητή. Ωραία προτύπωση του αγώνα στην κοινωνία.

Το 2015 αμφισβητήσαμε θεμελιώδεις κανόνες. Ένας ήταν οι κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υποχρεωτικοί. Παράβαση σημαίνει αποβολή, Grexit. Δεν είμαστε εντελώς παράλογοι. Οι κανόνες της Ε.Ε. είναι ανθρώπινοι. Άρα μπορούν να αλλάξουν. Αυτή την αλλαγή, ενδεχομένως απαραίτητη για να μη διαλυθεί η Ένωση, επιδιώξαμε το 2015. Ο άλλος κανόνας που παραβιάσαμε είναι ο προαιρετικός της πρέφας: Δεν εξασφαλίσαμε συμμαχίες, ενώ είχαμε δυνητικούς φυσικούς συμμάχους που συνέπασχαν μαζί μας. Θυμίζω πως μια ευφυής πολιτική συμμαχιών με τις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου σε μιαν άλλη εποχή, έφερε τα «Μεσογειακά Προγράμματα» που ενίσχυσαν, έστω πρόσκαιρα, τις οικονομίες των αντίστοιχων χωρών.

Πέρα από λογικούς κανόνες υπάρχουν και οι ψυχολογικοί. Το υπαινίχθηκα παραπάνω. Αυτοί ταλαντώνονται. Περιοδικά, πεινάμε, διψάμε, θέλουμε να κάνουμε έρωτα και, αντίστοιχα, στην υγιή κοινωνία, περιοδικά εναλλάσσομε μια φάση ανάπτυξης, δηλαδή ένα είδος νηστείας, σχηματίζοντας αποθήκες, όπως στα κοινωνικά ζώα, με φάση κατανάλωσης. Ακόμη υπάρχει αγωγιμότητα, έτσι που η ταλάντωση του ενός μεταφέρεται στον άλλο και η πτώχευση μιας τράπεζας στις ΗΠΑ μπορεί να πυροδοτήσει παγκόσμια οικονομική κρίση. Τέτοιοι κανόνες έχουν στοιχεία Τύχης, αν και η περιοδικότητά τους θα επέτρεπε να πιθανολογηθούν από τους ειδήμονες των παιγνίων και των κοινωνικών επιστημών.

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής

είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας