Τρίτη Άποψη. Βαν Γκογκ

ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΗ έκθεση Βαν Γκογκ αυτές τις μέρες στο Μέγαρο Μουσικής. Είμαι πολύ λίγος για να μιλήσω γι’ αυτόν. Θα εκθέσω τις ασυνάρτητες σκέψεις που μου γέννησε.

Η επιδίωξη της αριστείας προϋποθέτει σαφή ορισμό της, κριτήρια και αξιολόγηση. Έτσι κρίνεται σε ποιο βαθμό κάποιος ή κάτι πληροί τα κριτήρια. Είναι η προϋπόθεση για λήψη έλλογης απόφασης. Λήψη απόφασης χωρίς προηγούμενη αξιολόγηση σημαίνει φασισμό, δικτατορία (ενδεχομένως με διαφορετικό δικτάτορα). Αυτή η λογική, όμως, μεταθέτει την ευθύνη από τον αξιολογούντα σε αυτόν που ορίζει τα κριτήρια. Αν κριτήριο αριστείας είναι η καταγωγή, καταλήγουμε στην «αριστοκρατία». Η καταγωγή είναι ένα κριτήριο με ικανοποιητική σαφήνεια. Χρειάσθηκε να χυθεί πολύ αίμα, ιδιαίτερα στη Γαλλική επανάσταση, για να αρχίσει να καταργείται. Άλλο κριτήριο είναι οι προτιμήσεις του λαού σε άλλου είδους ολιγαρχία, όπως όταν εκλέγουμε κάποιους προεπιλεγμένους από τα κόμματα επαγγελματίες υπογράφοντάς τους ανά τετραετία λευκή επιταγή, όπως στη ρεπούμπλικα (ή φιλελεύθερη ή αστική ή κοινοβουλευτική ή όπως αλλιώς θέλετε λεγόμενη «δημοκρατία»). Επομένως, οι αντιτιθέμενοι στην αξιολόγηση θα είχαν κάποια δικαιολογία, αν μπορούσαν να προτείνουν διαφορετικά κριτήρια αντί να αντιτίθενται στην αξιολόγηση.

Καλύτερο κριτήριο θεωρείται η παιδεία, καθώς είναι επίκτητη και προϊόν μακράς επίπονης ατομικής προσπάθειας των κρινομένων. Μ’ αυτή την έννοια, πολίτες μπορούν να είναι μόνον όσοι έχουν υποβληθεί σε ορισμένη εκπαιδευτική διαδικασία. Τώρα, όμως, προκύπτει η ευθύνη της κατεύθυνσης που έχει η παιδεία. Όταν αποσκοπεί στη δημιουργία πολλαπλών επιλογών για κάθε πρόβλημα, αυτή είναι γνήσια. Αν, όμως, αποσκοπεί στη δημιουργία μίας μόνον επιλογής, πρόκειται για πλύση εγκεφάλου και «άριστος» είναι εκείνος που έχει υποστεί την καλύτερη πλύση εγκεφάλου. Συχνά παραπονιόμαστε για την παρακμή της παιδείας μας από αυτό που ήταν στις προηγούμενες γενιές. Ο παππούς μου ήταν δάσκαλος. Έχει διασωθεί ένα χειρόγραφο βιβλιαράκι που έγραψε το 1894 και περιγράφει ποια πρέπει να είναι η συμπεριφορά του δασκάλου. Γίνεται εκεί σαφές ότι με σωστές ψυχολογικές μεθόδους, όπως τις θεωρούμε σήμερα, στοχεύει στο να καθιερώσει την αυθεντία του δασκάλου και γενικότερα της ανώτερης δύναμης, του βασιλιά, του Θεού. Ύψιστες αρετές είναι η υπακοή και η θεοσέβεια. Εκείνη η «παιδεία» ήταν προφανώς συστηματική «πλύση εγκεφάλου». Οδηγεί στη μισαλλοδοξία. Όχι μόνον «Εγώ ειμί ο Κύριος ο Θεός σου», αλλά και « Ουκ έσονται σοι Θεοί έτεροι πλην εμού». Πόσο συνέβαλε στις συμφορές μας του 20ού αιώνα και στη σημερινή δεινή κατάστασή μας; Κι αυτό γίνεται φανερό, όταν έρχεται σε κρίσιμη αντίθεση με την πραγματικότητα. Ως αριστεία θεωρείται συνήθως σήμερα η επιτυχής συσσώρευση γνώσεων ή χρημάτων, μετρήσιμων δηλαδή κοινωνικών ανταμοιβών της προσπάθειας.

Ποια είναι όμως η πραγματική παιδεία; Τα κίνητρα του ανθρώπου μπορούν να ιεραρχηθούν σε τρεις κατηγορίες (σύνοψη των κριτηρίων τoυ Maslow) και αφορούν τις τρεις υποστάσεις της ύπαρξής μας, την αισθητή/σωματική, την κοινωνική και την πνευματική/νοητή. Τα κίνητρα του αισθητού Εγώ ικανοποιούνται εκπαιδευτικά με τη σωματική άσκηση, τη γυμναστική. Σχετίζονται τελικά με τις περιστασιακές και περιοδικές (ταλαντούμενες), σωματικές μας ανάγκες, πόνο, πείνα, δίψα, ερωτικό ίμερο κ.λπ. Τα κίνητρα του κοινωνικού Εγώ επιβάλλονται από την κοινωνία, η οποία άμεσα ή έμμεσα επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει τις συμπεριφορές μας. Πάνω σ’ αυτά τα κίνητρα βασίζονται τα δημόσια εκπαιδευτικά συστήματα ή, ακόμη χειρότερα (ή καλύτερα;), τα ιδιωτικά. Υπάρχουν όμως και τα κίνητρα του νοητού Εγώ, τα κίνητρα της αυτοπραγμάτωσής του. Κάθε μοναδικό πρόσωπο σχηματίζει το σκοπό του, βασισμένο στην απείρως ελεύθερη φαντασία του και τον επιδιώκει. Αυτή είναι η ελευθερία. Γιατί ελευθερία δεν είναι μόνο το να μην κάνεις κάτι επειδή στο επιβάλλουν οι άλλοι, ακόμη και αν «άλλοι» είναι ολόκληρη η κοινωνία, αλλά το να κάνεις αυτό που εσύ βούλεσαι (Αριστοτέλης, Kant). Και σωστή παιδεία δεν είναι, επομένως, αυτή που προσθέτει γνώσεις και/ή συμπεριφορές στον κάθε εκπαιδευόμενο. Δεν προσθέτει, αλλά αφαιρεί εμπόδια από την πραγμάτωση του σκοπού του.

Μια αρχή σαν την παραπάνω τονίζει την ιδιαιτερότητα κάθε μέλους της κοινωνίας ως μοναδικού προσώπου παραγνωρίζοντας τις κοινωνικές υποχρεώσεις του. Ο άνθρωπος, όμως, είναι κοινωνικό ζώο και δεν είναι δυνατό να αγνοεί την κοινωνική υπόστασή του, όπως δεν μπορεί να αγνοεί την αισθητή/σωματική υπόστασή του. Αν τις παραβλέψει, παύει να υπάρχει, πεθαίνει ή αποβάλλεται από την κοινωνία, οπότε πάλι αδυνατεί να επιβιώσει. Μόλις αρχίσει η προσπάθεια για υλοποίηση του σκοπού καθενός, αυτή γίνεται αισθητή και μπορεί να έλθει αντιμέτωπη με τους φυσικούς και κοινωνικούς νόμους, συμπεριλαμβάνοντας τις βουλήσεις των άλλων. Και αυτοί είναι αδυσώπητοι, δεν καταργούνται. Μπορούν, ωστόσο, να αντισταθμισθούν. Σ’ αυτό το σημείο είναι που παίζει πάλι ρόλο η προσωπική προσπάθεια του καθενός. Αν με τη φαντασία του και το λογικό έλεγχό της σκεφθεί τρόπο να αντισταθμίζει τους νόμους, προχωρεί. Ο τρόπος που ανακάλυψε, αυτή είναι η παράπλευρη κοινωνική ωφέλεια, καθώς μπορεί πια να μεταδοθεί σε άλλους που θα εφαρμόσουν παρόμοιους τρόπους. Έτσι, η διαδρομή για την επίτευξη του αυτοσκοπού αποκτά αξία ισοδύναμη ή και ανώτερη από τον ίδιο το σκοπό. Το ταξίδι για την Ιθάκη μπορεί να είναι τελικά πιο σημαντικό από το φθάσιμο στο νησί, που αυτός είναι ο προορισμός. Πρότυπο κριτήριο της Τέχνης είναι να συγκινεί το κοινό σε όσο γίνεται ευρύτερο χώρο και χρόνο: κλασική. Οι λόγιοι μελετούν τις ιδιότητες των κλασικών, τις εκφράζουν και, έκτοτε, καλό έργο είναι όποιο ικανοποιεί αυτές τις ιδιότητες. Αυτή η κρίση, αρκετά καλή, αποκλείει όμως την καινοτομία, την πρωτοτυπία, που, χάρη σ’ αυτήν, η ανθρωπότητα βαδίζει μπροστά. Η αντίληψη που παρουσιάζω, επιδίωξη ενός αυτοδημιουργούμενου σκοπού με ένα αυτοεπινοούμενο τρόπο που αντισταθμίζει, όχι αντιτίθεται στους, φυσικούς νόμους, οδηγεί στη μεγαλοφυΐα ή στην παραφροσύνη. Μπορεί μαζί και στα δύο. Βαν Γκογκ! Αυτοδίδακτος. Αυτό δε σημαίνει «άνευ διδασκάλου». Σημαίνει επιλεκτική μίμηση μεγάλου πλήθους επιλεγόμενων δασκάλων, συμπληρωμένη με προσωπική παρατήρηση του περιβάλλοντος και στοχευμένη αναζήτηση σ’ αυτό, σύμφωνα με ίδιο προδιαγραμμένο σχέδιο. Θάνατος στα 37 έτη.

Η κοινωνία, όμως, δεν μπορεί να αποτελείται από μεγαλοφυείς πρωτοπόρους παράφρονες, όσο κορυφαίοι φάροι και αν είναι. Απαιτεί να πορεύεται με τουλάχιστον σκεπτόμενους ανθρώπους. Αλλά γιατί να σκέπτονται οι άνθρωποι; Εξ ορισμού (Αριστοτέλης) οι δούλοι δε σκέπτονται. Κάποιοι έτυχε να έχουν λάβει την κατάλληλη παιδεία που έτυχε να ταιριάζει στο γονιδίωμά τους. Όλοι οι άνθρωποι, όμως, αν δεν έχουν υποστεί πλύση εγκεφάλου, αναγκάζονται να γίνουν λιγότερο ή περισσότερο σκεπτόμενοι, όταν πιέζονται από την κοινωνία να μετέχουν στη λήψη αποφάσεων γι’ αυτήν, γι’ αυτούς.

*Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας