Τρίτη άποψη. Θουκυδίδης

Δημ. Α. Σιδερής*

Ηπειρωτικός Αγών, 17 Νοεμβρίου 2017

Φανταστείτε μια υφήλιο όπου γίνονται διαρκώς αποσχιστικές ενέργειες, ώσπου κάθε άτομο αποτελεί ανεξάρτητο κράτος! Η ανθρωπότητα μετατρέπεται σε αγέλη. Αν τώρα δύο ή περισσότεροι συνασπισθούν, γίνονται ισχυρότεροι από κάθε άτομο χωριστά και κυριαρχούν έτσι πάνω σε όλους. Φανταστείτε τώρα την ίδια υφήλιο, όπου γίνονται διαρκώς ευρύτερες ομοσπονδίες, ώσπου όλη η υφήλιος να είναι ενιαίο κράτος! Τι ωραίο! Μόλις πάει κάποιος να κάνει κάτι διαφορετικό, θεωρείται αποσχιστής, το κράτος επεμβαίνει και τον βάζει βίαια στο μαντρί, με ποικίλους τρόπους ως τον πιο αποτελεσματικό, την εκτέλεσή του. Ως ποιο βαθμό ανεξαρτησία;

«…Εξακολουθούσαν να σκοτώνουν όσους συμπολίτες τους θεωρούσαν εχθρούς… Ο θάνατος πήρε χίλιες μορφές και, ό,τι φρικαλέο γίνεται σ’ αυτές τις περιπτώσεις, έγινε στην Κέρκυρα, κι ακόμη χειρότερα. Πατέρας σκότωνε το παιδί του, άρπαζαν ικέτες από τους ναούς και τους σκότωναν εκεί μπροστά, και τους άλλους τους έχτιζαν μέσα στο ιερό του Διονύσου και τους άφηναν να πεθάνουν εκεί… Οι δημοκρατικοί καλούσαν τους Αθηναίους να τους βοηθήσουν και οι ολιγαρχικοί τους Λακεδαιμονίους… Με τον πόλεμο καθεμιά από τις αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις μπορούσε εύκολα να προκαλέσει εξωτερική επέμβαση για να καταστρέψει τους αντιπάλους της… Άλλαζαν ακόμη και τη σημασία των λέξεων. Η παράλογη τόλμη θεωρήθηκε ανδρεία και αφοσίωση στο κόμμα, η προσωπική διστακτικότητα θεωρήθηκε δειλία που κρύβεται πίσω από εύλογες προτάσεις και η σωφροσύνη προσωπίδα της ανανδρείας… Η συγγένεια θεωρήθηκε χαλαρότερος δεσμός από την κομματική αλληλεγγύη… Η αλληλεγγύη βασιζόταν περισσότερο στη συνενοχή τους παρά στους όρκους τους προς τους θεούς… Αιτία η φιλαρχία… Πρόβαλαν ωραία συνθήματα. Ισότητα των πολιτών από τη μια μεριά, σωφροσύνη της αριστοκρατικής διοίκησης από την άλλη…» Αποσπάσματα από την Ιστορία του Θουκυδίδη στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ο Θουκυδίδης, ιστορικός, όχι δικαστής, δεν ψάχνει να βρει τους αιτίους, αλλά τις αιτίες. Και ύστατη προσωπική αιτία θεωρεί τη φιλαρχία. Η φιλαρχία είναι ισχυρότερη από τους φυσικούς δεσμούς, την οικογένεια, τον γείτονα, τον συμπολίτη και ωθεί να καταφεύγουν οι πολίτες στον ξένο, που βέβαια φροντίζει για το δικό του συμφέρον και προσφέρει βοήθεια σε όποιον τον καλεί, τελικά υποδουλώνοντάς τον έτσι οικειοθελώς.

Σα να ήταν μια «φύσει» ιδιότητα του ανθρώπινου είδους, βλέπει τη φιλαρχία ο Θουκυδίδης. Το «φύσει» όμως απαιτεί βιολογική ανάλυση. Τα αγελαία ζώα αφαιρούν ζωή για να χορτάσουν την πείνα τους. Τα κοινωνικά ζώα, όπως ποικίλα έντομα, δεν αρκούνται να χορταίνουν την πείνα τους, αλλά φροντίζουν να αποθηκεύουν τρόφιμα, π.χ. μέλι, έχοντας άμεση πρόσβαση στις αποθήκες. Τα κοινωνικά έντομα έχουν στεγανή διαφοροποίηση μεταξύ τους, αλλά όχι ανισότητα, διότι έχουν όλα ίση πρόσβαση στις αποθήκες. Οι δραστηριότητές τους είναι υποχρεωτικές (μηδενική ελευθερία) και ρυθμίζονται με ποικίλα αντανακλαστικά. Οι άνθρωποι ζούμε σε κοινωνίες, όπου όμως οι δραστηριότητές μας κανονίζονται από εμάς τους ίδιους. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης λέει ότι ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό, όχι κοινωνικό. Στην ανθρώπινη κοινωνία τον έλεγχο των αποθηκών τον έχουν οι άρχοντες. Ο έλεγχος των αποθηκών ονομάζεται εξουσία. Και να η βιολογική σημασία της «φύσει» φιλαρχίας του ανθρώπου. Η εξουσία βέβαια υπάγεται στην επικράτεια του κοινωνικού Εγώ, ενώ η φιλαρχία του νοητού.

Έχοντας σημαντική δυνατότητα να ρυθμίζει μια ισορροπία μεταξύ ελευθερίας και ισότητας ο άνθρωπος επιχείρησε την ισότητα. Παραδοσιακά μιλάμε για ισοπολιτεία (ίση δυνατότητα να γίνουν όλοι άρχοντες και αρχόμενοι), ισονομία (ίση δυνατότητα να γίνουν όλοι δικαστές και υπόδικοι) και ισηγορία (ισότητα στη δυνατότητα για ακρόαση και έκφραση άποψης). Αυτές οι ισότητες εφαρμόσθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην αρχαία ελληνική δημοκρατία και επιδιώκονται, ανεπαρκώς όμως, στη σύγχρονη ολιγαρχία (ρεπούμπλικα). Μια τέταρτη ισότητα, η ισομοιρία (ίσο μέρισμα, ισότητα στην πρόσβαση στον κοινωνικό πλούτο) δεν έχει εφαρμοσθεί ποτέ σε συγκροτημένη πολιτεία. Οι πρόγονοί μας, αντί ισομοιρίας, κατέτασσαν σε διαφορετικές τάξεις τους πλουσίους και τους φτωχούς, έδιναν στους πλουσίους αντίστοιχα προνόμια, αλλά και αναγκαστικές υποχρεώσεις, όπως τη χρηματοδότηση των αμυντικών δαπανών και των πολιτιστικών εκδηλώσεων. Όμως η ισομοιρία υπήρχε πάντοτε στο μυαλό των ανθρώπων με τη μορφή της κοινοκτημοσύνης. Την εισηγείται ο Πλάτων στην Πολιτεία του, όπου μιμείται τις τέλειες κοινωνίες των εντόμων με απόλυτο διαχωρισμό των τάξεων και κοινοκτημοσύνη. Την εφάρμοσαν στην πράξη πιο ανθρώπινα οι πρώτοι Χριστιανοί και εξακολουθεί να ισχύει σε κάποια μοναστήρια. Την προβλέπει ο ιδανικός Κομμουνισμός, απαιτώντας από τον καθένα ό,τι μπορεί να προσφέρει και διαθέτοντας στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του. Εφαρμόσθηκε στα σοβιετικά κολχόζ υποχρεωτικά και απέτυχε. Εφαρμόζεται στα ισραηλινά κιμπούτς εκουσίως με επιτυχία. Επιτυχής υποχρεωτική ισομοιρία ποτέ, πουθενά. Σε όλες τις περιπτώσεις όπου θεωρητικά ή εμπειρικά εφαρμόσθηκε η ισομοιρία δεν έχουν ισχύσει οι λοιπές ισότητες, ισοπολιτεία, ισονομία, ισηγορία. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι αν μια παγκόσμια επικράτηση της ισομοιρίας θα καταργούσε τους πολέμους, ξένους ή εμφύλιους. Θα απαιτούσε συγχρόνως και τις λοιπές ισότητες, που εξασφαλίζουν την ελευθερία.

Η αθηναϊκή δημοκρατία της εποχής του Θουκυδίδη δεν ήταν τέλεια. Πρώτο, δεν περιλάμβανε στους πολίτες της γυναίκες, δούλους και μετοίκους. Δεύτερο, δημιούργησε μια συμμαχία, στην οποία διατήρησε ηγεμονική θέση, αντί να οργανώσει μια ομόσπονδη δημοκρατία, στην οποίαν οι άρχοντες θα επιλέγονταν με κλήρωση, την ουσία της δημοκρατίας, μεταξύ όλων και όχι μόνο μεταξύ των Αθηναίων.

Ο πόλεμος, όπως τον περιγράφει ο Ιστορικός, εμπεριέχει φαύλους κύκλους. Για να αντιμετωπίσει μια μεγάλη δύναμη μιαν άλλη μεγάλη δύναμη, είναι υποχρεωτικό να δημιουργήσει συμμάχους. Ο πόλεμος όμως εξαντλεί τους πάντες, όχι μόνο τον ηττημένο, και οι αντιμαχόμενοι κάποια στιγμή μπορεί να προσπαθήσουν να κάνουν ειρήνη. Τότε όμως οι σύμμαχοι αντιδρούν. «Μας ξεσηκώσατε, κάναμε τόσες θυσίες και τώρα μας εγκαταλείπετε στο έλεος των κοινών εχθρών μας!». Το ζήσαμε όταν, σκλαβωμένοι στους Τούρκους, ξεσηκωθήκαμε παρακινημένοι από τη Ρωσία, για να κάνει ειρήνη και να μας εγκαταλείψει το 1770. Κι ακόμη, για να μην αποστατήσουν οι σύμμαχοι, πρέπει να ασκηθεί βία πάνω τους, έτσι που σε πρώτη ευκαιρία θα επιδιώξουν την ανεξαρτησία τους. Ωστόσο, κάποια στιγμή, τις περισσότερες φορές είναι απαραίτητο να γίνει κάποιος συμβιβασμός, χωρίς τον αφανισμό του ηττημένου, καθώς και οι δύο αντίπαλες δυνάμεις εξαντλούνται. Στη σημερινή εποχή, με τα ασύλληπτα μέσα καταστροφής, η συνέχιση του πολέμου θα οδηγήσει μοιραία σε εξαφάνιση του ανθρώπου ή και της ζωής από του προσώπου της γης.

Αναρωτιέμαι, αν οι Αθηναίοι είχαν τελειοποιήσει τη δημοκρατία τους, όπως την περιγράφω παραπάνω, θα είχε αποφευχθεί ο ολέθριος Πελοποννησιακός πόλεμος, και ανάλογα όλοι οι πόλεμοι; Δυστυχώς ο Θουκυδίδης δε δίνει απάντηση. Ούτε κανένας άλλος.

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής καρδιολογίας