Αρχαιοελληνικά πολιτεύματα

Δημ. Α. Σιδερής, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 10 Νοεμβρίου 2017

Ήδη ο Ηρόδοτος και στη συνέχεια, σαφέστερα, ο Αριστοτέλης, διέκριναν τρία είδη πολιτευμάτων: Μοναρχία, Ολιγαρχία, Δημοκρατία. Σε κάθε είδος υπάρχουν υποδιαιρέσεις. Στη μοναρχία περιλαμβάνονται η βασιλεία, η τυραννία, η αυτοκρατορία, η δικτατορία. Στη βασιλεία, τη συνήθως καλή παραλλαγή, ο άρχοντας επιλέγεται κληρονομικά. Δεν αποκλείεται προφανώς κάποιος βασιλιάς να είναι κάκιστος ή κάποιος τύραννος (π.χ. Περίανδρος Κορίνθου) ή αυτοκράτορας άριστος. Ο μονάρχης εκπαιδεύεται από το λίκνο του να γίνει καλός βασιλιάς ή το γεγονός ότι πέτυχε να γίνει μονάρχης αποδεικνύει τις ικανότητές του. Φυσικά, υπάρχουν ισχυρά αντεπιχειρήματα. Αφού έτσι κι αλλιώς ο διάδοχος θα γίνει και θα παραμείνει μονάρχης, δεν έχει κίνητρο να άρχει σωστά. Και η ικανότητα για κατάληψη μιας εξουσίας δεν εγγυάται ικανότητα για ορθή άσκησή της.

Η ολιγαρχία έχει δύο κύριες υποδιαιρέσεις, την αριστοκρατία και τη ρεπούμπλικα. Αριστοκρατική προέλευση έχει η βουλή των Λόρδων στη Βρετανία, ενώ ολιγαρχική η βουλή των κοινοτήτων. Και στις δύο παραλλαγές, οι άρχοντες είναι επαγγελματίες πολιτικοί, είτε διότι εκπαιδεύονται κατάλληλα από τη μέρα που θα γεννηθούν στην αριστοκρατία είτε διότι εκλέγονται ακριβώς λόγω του επαγγελματισμού τους. Τα περισσότερα σύγχρονα πολιτεύματα στη Δύση, αν δεν είναι βασίλεια, είναι ολιγαρχίες και αναφέρονται με το όνομα ρεπούμπλικα, από την αρχαία ρωμαϊκή res publica, που ήταν ολιγαρχία.

Στη δημοκρατία οι άρχοντες (βουλευτές, δικαστές) κληρώνονται. «ΛΕΓΩ Δ’ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ, ΤΟ Δ΄ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ» (Αριστέλης). Το ελληνικό πολίτευμα ονομάζεται διεθνώς hellenic republic, είναι ρεπούμπλικα/ολιγαρχία, αλλά ελληνικά ονομάζεται Δημοκρατία. Πρόκειται για σύγχυση (απάτη;) με συνέπειες. Τυχόν αποτυχία του πολιτεύματος χρεώνεται στη δημοκρατία με εναλλακτική λύση τη μοναρχία, ενώ θα πρόκειται για αποτυχία της ολιγαρχίας με εναλλακτική λύση τη δημοκρατία. Κακή εκδοχή της δημοκρατίας είναι η αναρχία.

Οι νόμοι εκφράζουν τη βούληση των αρχόντων με σαφήνεια, συνήθως γραπτά. Η ηθική εκφράζει, με αρκετή ασάφεια, της κοινωνίας τη βούληση, συνήθως άγραφη. Η διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής προβάλλεται στην τραγική Αντιγόνη. Όταν η διάσταση μεταξύ δικαίου και ηθικής γιγαντωθεί, φυσικό επακόλουθο είναι η εμφάνιση βίας. Από τα τρία βασικά πολιτεύματα, η διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής είναι μέγιστη στη βασιλεία και ελάχιστη στη δημοκρατία, με ενδιάμεση στην ολιγαρχία. Η ταύτιση της βούλησης του συνόλου με το κληρωμένο δείγμα των αρχόντων (βουλή) στηρίζεται στους απαράβατους μαθηματικούς νόμους της στατιστικής, που φυσικά εμπεριέχουν μετρήσιμο σφάλμα. Για παράδειγμα, ένα ποσοστό 50% σε μια βουλή 300 ατόμων αντιστοιχεί σε ποσοστό 46-54% του συνόλου. Αντίθετα, καμιά επιστημονική ένδειξη δεν υπάρχει που να στηρίζει την άποψη ότι η βούληση μιας εκλεγμένης βουλής προσεγγίζει, έστω κατ’ ελάχιστο, τη βούληση του συνόλου. Στη βουλή μας επικρατούν νομικοί, μηχανικοί, γιατροί, οικονομολόγοι με σποραδικούς αναγνωρίσιμους, καλλιτέχνες, αθλητές, τηλεπαρουσιαστές κ.λπ., ενώ η σύνθεση του πληθυσμού μας, με τα αντίστοιχα αιτήματά τους, είναι εντελώς διαφορετική. Προφανώς αυτοί δεν εκφράζουν τη βούληση των γεωργών, των ναυτικών, των οικοδόμων, των φιλολόγων, των ιερέων, των αξιωματικών. Επομένως, η ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ότι οι λαοί έχουν ηγέτες εκείνους που τους αξίζουν είναι κυνική για να δικαιολογεί μια διεφθαρμένη άρχουσα τάξη. Με την ίδια λογική, επειδή κάποτε οι Άγγλοι ήταν κοσμοκράτορες, αυτό ήταν το επιχείρημά τους για το ότι είναι φύσει κυρίαρχος λαός και επομένως δικαιούνται να είναι κοσμοκράτορες.

Με βάση τα παραπάνω, οι διαφορές μεταξύ των τριών κύριων πολιτευμάτων συνοψίζονται ως εξής: Άρχοντες: Ένας στη μοναρχία, λίγοι στην ολιγαρχία, όλοι στη δημοκρατία (εκ περιτροπής). Ο μονάρχης είναι δεδομένος, οι ολιγάρχες εκλέγονται σχηματίζοντας βουλή, οι δημοκρατικοί βουλευτές κληρώνονται. Η σχέση μονάρχη αρχομένων γίνεται με μέσον. Ακόμη και στην τελειότερη μοναρχία, του Θεού, αιτούμαστε με μέσο: «Και σε μεσίτριαν έχω… Ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου… Πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ…». Η σχέση αρχόντων αρχομένων στην ολιγαρχία είναι αναγκαστικά πελατειακή. Ο υποψήφιος είναι αναγκασμένος να πουλήσει εξυπηρέτηση για ν’ αγοράσει ψήφους. Στη δημοκρατία είναι ανεξάρτητη. Η διαφορά μεταξύ δικαίου (βούλησης των αρχόντων) και ηθικής (βούλησης της κοινωνίας) είναι μέγιστη στη μοναρχία, ελάχιστη στη δημοκρατία και ενδιάμεση στην ολιγαρχία. Ο μονάρχης μπορεί να τύχει να είναι ένα φωτισμένο άτομο ή μωρός. Στην ολιγαρχία μπορούν να μετέχουν ως άρχοντες (βουλευτές) οι άριστοι, αλλά και οι χείριστοι. Απαλλαγή από τους χειρίστους δεν είναι δυνατή, διότι η βούληση του λαού που τους εξέλεξε είναι αμετάκλητη. Στη δημοκρατία μόνο τυχαία υπάρχουν άριστοι, αλλά οι χείριστοι μπορούν να αποβληθούν, καθώς έχουν κληρωθεί, όχι εκλεγεί. Διαφθορά μπορεί να υπάρχει και στα τρία πολιτεύματα: Σχεδόν αναγκαστικά όταν κυριαρχούν το μέσον ή η πελατειακή σχέση, μόνον ευκαιριακά όταν οι άρχοντες κληρώνονται με βραχεία θητεία. Ο υπεύθυνος των ιερών με τα χρήματα και τα αρχεία της πολιτείας στην αρχαία Αθήνα άλλαζε κάθε μέρα με κλήρο. Λαϊκισμός, που σημαίνει βασικά αργομισθία, επίσης μπορεί να υπάρχει σε όλα τα πολιτεύματα. Όταν περίσσεψε ένα σημαντικό ποσό αργύρου από τα ορυχεία του Λαυρίου, ο ολιγαρχικός Αριστείδης πρότεινε να μοιραστούν στους φτωχούς. Ο Θεμιστοκλής αντίθετα, δημοκρατικός, πρότεινε να δοθούν στους πλουσίους με την υποχρέωση να κατασκευάσουν καθένας έναν αριθμό τριηρών. Επικράτησε ο Θεμιστοκλής, ο Αριστείδης ο Δίκαιος εξοστρακίστηκε και με τον στόλο που σχηματίσθηκε νίκησαν οι Έλληνες στη Σαλαμίνα.

Μοιάζει παράδοξο, αλλά οι περισσότεροι επιφανείς άνδρες στην ακμή της δημοκρατίας τάχθηκαν εναντίον της, όχι όλοι βέβαια, με πιο σημαντικό υποστηρικτή της τον Πρωταγόρα. Ο Αριστοτέλης τηρεί μια επαμφοτερίζουσα στάση. Παραδέχεται: «ΔΙΑ ΤΟΥΤΟ ΚΑΙ ΚΡΙΝΕΙ ΑΜΕΙΝΟΝ ΟΧΛΟΣ ΠΟΛΛΑ Ή ΕΙΣ ΟΣΤΙΣΟΥΝ». Παρόμοια είναι η κρίση του πρύτανη των νεοελλήνων ιστορικών Κ.Παπαρρηγόπουλου: «…το άδηλον είναι πολλάκις μυστηριώδες τι προαίσθημα των πολλών μάλλον η επιστημονική διάγνωσις των ολίγων. Όθεν όλως άπορον δεν είναι ότι το πάλαι ο λαός ανεδείχθη σοφώτερος των διδασκάλων αυτού». Μοιάζει φυσικός νόμος ότι οι επιφανείς άνδρες μένουν ανικανοποίητοι από το καθεστώς που τους ανέδειξε. Πλείστα τα σύγχρονα παραδείγματα: Πάστερνακ, Σολτζενίτσυν, Ζαχάρωφ, Τσάπλιν, Πικάσο, Μίλλερ κ.λπ. Οιδιπόδειο σύμπλεγμα; Επομένως τα καθεστώτα δεν πρέπει να κρίνονται από τη γνώμη των επιφανών ανδρών τους οποίους ανέδειξαν, αλλά μάλλον από το γεγονός ότι ανέδειξαν τέτοιους επιφανείς άνδρες. Στη σύγχρονη Ελλάδα το καθεστώς μας δεν πρέπει να κρίνεται από το ποια γνώμη εκφέρουν γι’ αυτό οι επιφανείς γνωστοί στον κόσμον όλο, αλλά μάλλον από την ενδεχόμενη αρνητική στάση όλων σχεδόν εναντίον του, αρχόμενων και αρχόντων, αντιπολιτευόμενων και, περιέργως, συμπολιτευόμενων. Επιμένουν, ωστόσο, όλοι να μην αλλάξει. Όλοι οι κρατούντες, συμπολιτευόμενοι και αντιπολιτευόμενοι, επωφελούνται. Η εξουσία μεταξύ τους μοιράζεται.

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας