Ηθική και νομιμότητα της βίας

Δημ. Α. Σιδερής*, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 5 Οκτωβρίου 2017

ΒΙΑ υπάρχει υποχρεωτικά στη φύση. Τα ζώντα όντα επιβιώνουν αφομοιώνοντας άλλους οργανισμούς. Υπάρχουν, ωστόσο, περιορισμοί. Στα αγελαία ζώα δεν ασκείται θανάσιμη βία μεταξύ ομοειδών ζώων. Λιοντάρι δε σκοτώνει λιοντάρι για να το φάει. Στα κοινωνικά ζώα όμως υπάρχει ομαδική βία (πόλεμος) μεταξύ ομοειδών ζώων από διαφορετικές κοινωνίες. Αν, λόγω π.χ. καύσωνα, χυθεί το μέλι έξω από τις κυψέλες, οι μέλισσες, για να το μαζέψουν, θα αποδυθούν σε εξοντωτικό πόλεμο με μέλισσες άλλων κυψελών. Στην ανθρώπινη κοινωνία οι περιορισμοί δεν είναι φυσικοί, βιολογικοί, αλλά αποφασίζονται από τους ανθρώπους. Η βούληση της ανθρώπινης κοινωνίας ονομάζεται ηθική. Έχει σημαντική αοριστία. Για την κοινωνία απαραίτητη είναι η ύπαρξη «αρχόντων», που η βούλησή τους ονομάζεται νόμος (δίκαιο) και έχει περισσότερη σαφήνεια.

Η μόνη γενικά παραδεκτή βία είναι η άμυνα. Ηθικά, σημαίνει ότι χωρίς άμυνα, η βία δεν αποσοβείται, απλώς αλλάζει το θύμα. Καθώς υπάρχει αρκετή αοριστία σε τέτοιο ορισμό, ο νόμος ορίζει σαφέστερα ότι, για να χαρακτηρισθεί άμυνα μια βίαιη πράξη, οφείλει να αντικρούει απειλή παρούσα και άδικη. Ακόμη και ο νομικός ορισμός όμως συχνά αποδεικνύεται ανεπαρκής. Στη μάχη π.χ. η βία είναι παρούσα, αλλά, για κάθε πολεμιστή, το άδικο είναι του αντιπάλου. Όλοι βρίσκονται επομένως σε άμυνα.

Ιδιαίτερα δύσκολο είναι να αποφανθεί κάποιος για την ηθική της ομαδικής ενδοκοινωνικής βίας. Τέτοια είναι π.χ. η τρομοκρατία και η επανάσταση, που μπορεί να διακριθεί σε αγώνα ανεξαρτησίας και κοινωνική επανάσταση. Τόσο η βία των τρομοκρατών όσο και των επαναστατών είναι, για την κρατούσα τάξη, άδικες. Είναι όμως παρούσα η απειλή; Πριν ξεσπάσει η βία των αρχομένων, επικρατούσε με τον ένα ή τον άλλον τρόπο ηρεμία. Ωστόσο, πρέπει να θυμηθούμε ότι μια κοινωνία εξελίσσεται με ταλάντωση στην οποία μια ανάδραση εναλλάσσεται από αρνητική σε θετική. Η αλλαγή γίνεται όταν η διάσταση μεταξύ νομιμότητας και ηθικής φθάσει σε κρίσιμη τιμή, τον ουδό (=κατώφλι) και η σχετικά ήρεμη αρνητική ανάδραση μεταπίπτει στην αναστάτωση της θετικής ανάδρασης που είναι φαύλος κύκλος. Η ποσοτική μεταβολή αυξανόμενη γίνεται αιφνίδια ποιοτική. Μολονότι ο ουδός δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτος, υπάρχει. Τότε γίνεται παρούσα η απειλή, έναντι της οποίας αναπτύσσεται η βίαιη άμυνα. Παραμένει το ερώτημα της νομιμότητας.

Κύρια διαφορά μεταξύ τρομοκρατίας και επανάστασης είναι ότι στην πρώτη επιδιώκεται η κατάργηση ενός, κατά τον τρομοκράτη, απαράδεκτου καθεστώτος. Στην επανάσταση όμως επιδιώκεται όχι η κατάργηση ενός καθεστώτος, αλλά η αλλαγή του σε άλλο (όραμα) με μικρότερη διαφορά μεταξύ νομιμότητας και ηθικής. Η «νομιμότητα» της επανάστασης προκύπτει από τη διάσταση της τρέχουσας κατάστασης όχι από το υπάρχον νομικό καθεστώς, αλλά από τη διάχυτα αποδεκτή ηθική της κοινωνίας, το όραμα των επαναστατών. Η επανάσταση είναι δικαιωμένη ως άμυνα όχι νομικά, αλλά ηθικά. Αν επικρατήσει, δημιουργεί δίκαιο. Ελληνική επανάσταση.

Έρχομαι στις διαφορές μεταξύ αγώνα ανεξαρτησίας και κοινωνικής επανάστασης. Κάτω από το ίδιο νομικό καθεστώς μπορεί να υπάρχουν πολλών ειδών κοινωνίες με σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Οι πιο σημαντικές στην ιστορία ήταν οι εθνοτικές και οι ταξικές. Έθνος είναι μια ομάδα ανθρώπων με κοινά ήθη και έθιμα, κοινή παιδεία, συμπεριλαμβάνοντας ένα ή περισσότερα από τα (κυρίως): καταγωγή-φυλή (κοινό γένος), γλώσσα, θρησκεία, ιστορία-πολιτισμό, γεωγραφική συνέχεια και, υποκειμενικά, εθνική συνείδηση. Ποικίλα διαφορετικά έθνη βρέθηκαν κάποτε κάτω από κοινή διοίκηση, όπως στις αυτοκρατορίες. Η Γαλλική επανάσταση, που ξεκίνησε σαν κοινωνική επανάσταση, με κατάργηση της στεγανότητας μεταξύ των τάξεων, κατά κάποιον τρόπο οδήγησε στη δημιουργία των εθνών-κρατών. Και σ’ αυτή τη φάση περίπου εξακολουθούμε να ζούμε. Η κατάσταση οδήγησε στην αποικιοκρατία, και, καθώς οι κοινωνικές αναταράξεις μεγάλωναν, είδαμε δικτατορίες, που μεγέθυναν το χάσμα μεταξύ νομιμότητας και ηθικής, και αυτές σε πρωτοφανείς πολέμους. Με τους πολέμους καταργήθηκαν οι αποικίες, οι «μεγάλες» αποικιακές δυνάμεις αποδυναμώθηκαν για να αναδυθεί η αμερικανική υπερδύναμη, που πάνε να τη συναγωνισθούν η Ρωσία και η Κίνα. Το Βυζάντιο δίδαξε τις σύγχρονες υπερδυνάμεις: διαίρει και βασίλευε. Καταργήθηκαν οι αποικίες που λέγαμε. Κι εμφανίσθηκε το χάος. Τα νέα αναδυόμενα κράτη, χωρίς διοικητική παράδοση, περιέπιπταν σε μεγάλες αναταραχές. Η αντιπαλότητα μεταξύ των υπερδυνάμεων απαιτούσε ηρεμία, pax americana. Κι αυτή απαιτούσε δικτατορίες. Οι δικτατορίες όμως αύξαιναν τη διαφορά ανάμεσα σε νόμο και λαϊκή βούληση, η βία γιγαντωνόταν, οι υπερδυνάμεις αναγκάζονταν να καταργήσουν τις δικτατορίες που είχαν εγκαταστήσει και οι απελευθερωμένοι λαοί στρέφονταν ασυγκράτητοι κατά των υπερδυνάμεων. Στους φαύλους κύκλους δε βρίσκεις λογική, καθώς το αίτιο γίνεται αποτέλεσμα.

Μπροστά στα αδιέξοδα, γεννήθηκε η αντίστροφη πορεία. Πολλά κράτη-έθνη, για να αντέξουν στον ανταγωνισμό, άρχισαν να ενώνονται σε ομοσπονδίες και συνομοσπονδίες. Συνομοσπονδία είναι ένωση κρατών, ενώ ομοσπονδία ένωση λαών, όπου π.χ. ο ηγέτης εκλέγεται από το λαό και όχι από εκπροσώπους των κρατών. Ο ΟΗΕ, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι συνομοσπονδίες. Οι ΗΠΑ είναι ομοσπονδία. Και τώρα προκύπτει πάλι το πρόβλημα της διαφοράς μεταξύ δικαίου και ηθικής. Όπως ορίσθηκαν παραπάνω, η δημοκρατία, με κληρωμένους άρχοντες κατά τον Αριστοτέλη, έχει τη μικρότερη διαφορά, ενώ η μοναρχία τη μεγαλύτερη, με ενδιάμεση την ολιγαρχία (ρεπούμπλικα) του δυτικού κόσμου, με εκλεγμένους άρχοντες. Σε τέτοιες ενώσεις κάθε κράτος εκχωρεί εθνική κυριαρχία στην ένωση. Αν αυτή η εκχώρηση προσφέρει ικανοποιητική ανταπόδοση, τα πράγματα πηγαίνουν καλά. Η διοίκηση όμως σήμερα απαιτεί εξαιρετικά ειδικευμένους άρχοντες και οι κληρωμένοι θεωρείται ότι δεν επαρκούν. Το αποτέλεσμα είναι ολοένα μεγεθυνόμενη ανισότητα, πολιτική και οικονομική. Τώρα αρχίζουν οι αποσχιστικές τάσεις που μπορούν να διαλύσουν την ένωση (π.χ. Brexit). Αλλά και οι επαναστάσεις για ανεξαρτησία ανοίγουν δύσκολους δρόμους στους λαούς. Το άκαιρο δημοψήφισμα του Μακαρίου για Ένωση (1950) άνοιξε τον δρόμο για το σημερινό χάος. Αυτή τη στιγμή, ο αγώνας των Κούρδων έφθασε στη φάση του δημοψηφίσματος. Θα οδηγήσει σε λύση ή σε περιπλοκή; Υπενθυμίζω πως οι Κούρδοι είναι πανάρχαιος λαός, μας μίλησε γι’ αυτούς ο Ξενοφών στην Κύρου Ανάβαση και σήμερα είναι πολίτες διάσπαρτοι σε πολλαπλά κράτη. Οι Ιρακινοί Κούρδοι δήλωσαν επίσημα τη βούλησή τους για ανεξαρτησία. Ηθικός, όχι νόμιμος, ο αγώνας τους. Συμπάσχομε. Με τους Καταλανούς όμως συμπάσχομε ή μήπως τα θετικά αισθήματά μας απέναντι στους Κούρδους αντικατοπτρίζουν τα αντιτουρκικά αισθήματα μας; Έτσι κι αλλιώς, πρέπει να είμαστε σε επιφυλακή για συνέπειες. Τέτοιοι αγώνες δε γίνονται εύκολα ανεκτοί από «ιερές συμμαχίες» όπως του Μέτερνιχ, της Γιάλτας και νεότερες. Η διεθνής αντιδημοκρατική ολιγαρχία απαιτεί ηρεμία, έστω και με ακραία κατασταλτικά μέτρα. Η ανεξαρτησία καθαυτήν, χωρίς όραμα, δεν είναι λύση.

 

*Ο κ. Δημ. Α, Σιδερής είναι ομότιμος καθη