Δημ. Α. Σιδερής, dimitris.sideris@gmail.com
Ηπειρωτικός Αγών, 29 Αυγούστου 2017
ΜΟΛΙΣ ΠΑΨΕΙ να τρέχει το ποδήλατο, πέφτει. Μόλις πάψει να αναπτύσσεται η δυτική κοινωνία, καταρρέει, λέει ο B.Friedman κατά τη R.Nuwer (BBC, 18.4) που περιγράφει πώς θα μπορούσε να καταρρεύσει ο δυτικός πολιτισμός. Εξετάζει πολλαπλούς παράγοντες. Ο Motesharrei, λέει η R.Nuwer, καταλήγει ότι οι κύριοι παράγοντες είναι ο οικολογικός κίνδυνος και η οικονομική διαστρωμάτωση (ανισότητα). Προφανώς, η διαρκής ανάπτυξη αλλάζει το κλίμα και εκτεταμένες περιοχές γίνονται ακατοίκητες. Ισοκατανομή του πληθυσμού και της οικονομίας θα μπορούσε να αντισταθμίσει την καταστροφή, αλλά ο φόβος της οδηγεί, αντίθετα, την άρχουσα ελίτ σε αυξανόμενο θησαυρισμό, ολοένα αυξανόμενη ανισότητα, που επιτείνει τις συνέπειες της οικολογικής καταστροφής. Σε ένα τέτοιο ασταθές σύστημα, ένα τυχαίο γεγονός μπορεί να πυροδοτήσει κρίση. Μια παρατεταμένη ξηρασία υπήρξε η αφορμή για την αναστάτωση στη Συρία. Μείωση της αγροτικής παραγωγής, μείωση του διαθέσιμου ύδατος, μέριμνα για να μην πέσει το επίπεδο ζωής των πλουσίων, μετανάστευση των αγροτών στις πόλεις, περαιτέρω μείωση της παραγωγής και αυξημένη ζήτηση πόσιμου ύδατος, φαύλος κύκλος. Σε μια τέτοια κατάσταση οι άνθρωποι μαζεύονται σε μικρότερες ομάδες, ρατσιστικές, θρησκευτικές, πολιτικές κ.λπ., που δικαιολογημένα υποφέρουν, αλλά θεωρούν τις άλλες ομάδες αιτίες των δεινών τους· οι άλλες ομάδες αμύνονται θεωρώντας ότι οι πρώτες με τη βία τους φταίνε για την κατάσταση (αν δεν ενισχυθούν οι πλούσιοι, πώς θα δώσουν δουλειά στους φτωχούς για να επιβιώσουν;) Και η ανισότητα αυξάνεται. Η ανάλυση της Nuwer προχωρεί μελετώντας πώς έπεσε η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Η μεγέθυνση ενός συστήματος με ολοένα πολυπλοκότερη τάξη και δομή το κάνει να ανθίζει. Ωστόσο, το σύστημα περιχαρακώνεται από μια προστατευτική ζώνη/σύνορο, διαμέσου της οποίας συναλλάσσεται με το περιβάλλον του. Η αύξηση της περιφέρειας ενός επίπεδου μορφώματος γίνεται ανάλογα με την ακτίνα του, ενώ η αύξηση της επιφάνειάς τουανάλογα με το τετράγωνο της ακτίνας. Όσο επεκτείνεται το μόρφωμα δηλαδή, τόσο ανεπαρκεί το σύνορό του να το υπηρετήσει. Ο στρατός μεγεθύνεται, νικάει, φέρνει πλούτο, ώσπου το κόστος της συντήρησής του γίνεται υψηλότερο από τον πλούτο που φέρνει. Και έρχεται η κρίσιμη στιγμή, που ένα τυχαίο γεγονός, φέρνει την αλλαγή. Μπορεί να είναι τοπική βία ή εισβολή ξένων, πυρηνικός όλεθρος ή πανδημία (η κατάχρηση αντιβιοτικών καθιστά ολοένα πιο ανθεκτικούς τους πληθυσμούς των μικροβίων), ακόμη και η πτώση ενός αστεροειδή. Υπάρχει ασυνέχεια στην ταλάντωση με ουδό (κατώφλι) που η υπέρβασή του συνεπάγεται ποιοτική αλλαγή.
Κατάρρευση της Δύσης σημαίνει κατάρρευση της φιλελεύθερης δομής της, ατομικών ελευθεριών, κοινωνικής ανεκτικότητας κλπ, ενώ ισχυρότερες κυβερνήσεις, όπως της Κίνας, νικούν στον οικονομικο-πολιτικό ανταγωνισμό.
Η ανάλυση είναι εκπληκτική και άριστα τεκμηριωμένη. Παρόλα αυτά, δεν μου φαίνεται πως φθάνει ως τις τελικές αιτίες. Ο δυτικός πολιτισμός απογειώθηκε με την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών. Οι φυσικοί νόμοι είναι απαραβίαστοι. Οι φυσικές επιστήμες όμως κατάφεραν να τους αντισταθμίσουν. Νίκησαν το κρύο με τη φωτιά, την τριβή με τον τροχό, τη βαρύτητα με την άνωση (αερόστατα), την αεροδυναμική (αεροπλάνα), την ορμή (πύραυλοι), την πείνα με την υπερκαλλιέργεια της γης, έτσι που σήμερα, με πρωτοφανή αύξηση του πληθυσμού, πολύ λιγότεροι πεθαίνουν από πείνα. Ωστόσο, η πρόοδος των φυσικών επιστημών απαιτεί ολοένα μεγαλύτερη εξειδίκευση κι αυτή οδηγεί σε αυξανόμενη αλληλεξάρτηση του ενός από τον άλλον, όπως συμβαίνει στα αμιγώς κοινωνικά ζώα, μέλισσες, μυρμήγκια κλπ. Τελικά απώλεια ελευθερίας. Και οι κοινωνικοί νόμοι είναι απαραβίαστοι. Οι κοινωνικές επιστήμες μπορούν να τους αντισταθμίσουν, αλλά υστερούν ολοένα περισσότερο συγκριτικά με τις φυσικές. Η υπέρμετρη εξειδίκευση οδηγεί σε ανάληψη εξουσίας, ολοένα περισσότερο από τους ειδικευμένους, με αύξηση της ανισότητας. Η ισορροπία απαιτεί την ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστημών, που παρακμάζουν ακόμη περισσότερο. Οι φυσικές επιστήμες υπηρετούν τις ανάγκες του αισθητού Εγώ, οι κοινωνικές του κοινωνικού Εγώ και οι ανθρωπιστικές του νοητού Εγώ. Ο άνθρωπος όμως δεν είναι αμιγώς αγελαίο ζώο ούτε αμιγώς κοινωνικό, αλλά πολιτικό. Το διατυμπάνισε ο Αριστοτέλης. Που σημαίνει ότι τους ανθρώπινους νόμους τους ορίζει ο ίδιος ο άνθρωπος.
Στην ιστορία υπήρξε μία μοναδική περίοδος ισορροπίας μεταξύ των τριών κατηγοριών των επιστημών, η περίοδος της Ελληνικής, κυρίως Αθηναϊκής, Δημοκρατίας. Παραδόξως δεν ασχολείται με αυτή την περίοδο η Nuwer. Μετά την ακμή της, στην περίοδο από το Σόλωνα ως τον Περικλή, άρχισε βαθμιαία να παρακμάζει η Ελληνική δημοκρατία με κρίσιμο χτύπημα την ήττα στη Χαιρώνεια. Το κύριο χαρακτηριστικό εκείνης της κοινωνίας, η Δημοκρατία, σήμαινε ότι οι άρχοντες στη συντριπτική πλειονότητά τους κληρώνονταν, δεν εκλέγονταν. Κι αυτό, διότι η εκλογή ενέχει αναγκαστικά το στοιχείο της πελατειακής σχέσης: Ο άρχοντας πουλάει εκδούλευση για να αγοράσει την ψήφο των αρχομένων. Τα σύγχρονα πολιτεύματα δεν είναι βέβαια δημοκρατίες, αλλά ρεπούμπλικες, δηλαδή ολιγαρχίες κατά τον Αριστοτέλη (ΛΕΓΩ Δ΄ ΟΙΟΝ ΔΟΚΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΌΝ ΜΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΗΡΩΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΣ ΑΡΧΑΣ,ΤΟ Δ΄ ΑΙΡΕΤΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΝ) και ονομάζονται αντίστοιχα (Republique francaise, Bundesrepublik Deutschland κ.λπ.). Οι πολίτες ήταν ίσοι μεταξύ τους, μεταξύ άλλων, διότι, όχι μόνο μπορούσαν όλοι να διαβάζουν τους νόμους, αλλά και να γράφουν τις προτάσεις τους.
Γιατί όμως κατέρρευσε η αθηναϊκή δημοκρατία; Οι περισσότεροι «ελίτ», αρχαίοι και νέοι, αποδίδουν την κατάρρευσή της σε εκτροπή προς τον λαϊκισμό, τη δημαγωγία. Μια εναλλακτική ερμηνεία είναι ότι προτίμησε, κάτω από τη απαίτηση της «ελίτ», με τον στρατό που λέγαμε παραπάνω, να επεκτείνεται γινόμενη ηγεμονία πάνω στους συμμάχους, αντί να ενταθεί κάνοντας πολίτες της τις γυναίκες, τους μετοίκους και τους δούλους. Και να μην ξεχνάμε ότι ο λαϊκισμός δεν είναι ίδιο μόνο των κατώτερων τάξεων, αλλά και των «εκλεκτών».
Μια αμείλικτη διακυβέρνηση μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική από μια ενδοτική. Όμως μια Δημοκρατία μπορεί να είναι εξίσου αυστηρή με μια δικτατορία. Και πιο αποτελεσματική, με μεγαλύτερη αποδοχή των αυστηρών μέτρων, αν έχουν ψηφισθεί από τον ίδιο τον λαό, και όχι από εκλεγμένους «αρίστους». Ρόλος των σύγχρονων «αρίστων», δηλαδή των διανοουμένων, είναι να αναζητούν και να προσφέρουν την αναγκαία γνώση, με τη συνεπόμενη πρόβλεψη των επικειμένων, των «προσιόντων», και όχι να αποφασίζουν, που είναι υπόθεση του συνολικού λαού.
Τα παραπάνω, στη βάση των αρχών των προγόνων μας (όχι αντιγράφοντάς τους), σημαίνουν Βουλή και Δικαιοσύνη από κληρωμένους άρχοντες, αφήνοντας την κυβέρνηση στους εκλεγμένους «αρίστους». Και ακόμη, για επαρκή επικοινωνία μεταξύ μας και με τους προγόνους μας, εφαρμογή της αρχής του Ελληνικού αλφαβήτου (ένας φθόγγος για κάθε γράμμα και ένα γράμμα για κάθε φθόγγο), μαζί με δυνατότητα ανάγνωσης των αρχαίων κειμένων στο πρωτότυπο.
* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής καρδιολογίας
Δημήτρης Α. Σιδερής 