Τρίτη άποψη. Φόβος – Πανικός

Δημ. Α. Σιδερής*

Ηπειρωτικός Αγών 29 Ιουλίου 2017

Θλίβομαι ή χαίρομαι για ό,τι έγινε. Φοβάμαι ή ελπίζω για ό,τι θα γίνει. Οργίζομαι ή ηρεμώ με ό,τι γίνεται τώρα. Αυτά είναι τα κυριότερα συναισθήματά μας. Συζητώ το φόβο.

Κάθε επαρκώς ισχυρό ερέθισμα μάς γεννά ένα αίσθημα και μπορεί να ξεκινά μια αντανακλαστική ανταπόκριση. Η απόκριση στο ερέθισμα ενδέχεται να στοχεύει στο ίδιο το ερέθισμα (ανάδραση) θετικά ή αρνητικά. Το άρωμα μιας γαρδένιας μάς κάνει να εισπνεύσουμε βαθύτερα, ενώ η πικρή γεύση μάς ωθεί να φτύσουμε ό,τι έχουμε στο στόμα μας. Τη θετική ανάδραση τη νοιώθουμε σαν ευχάριστο συναίσθημα (στάση), την αρνητική σαν δυσάρεστη. Όταν ένα ερέθισμα σε ένα αισθητήριο προηγείται σταθερά πριν από ένα δεύτερο που συνεπάγεται αντανακλαστική ανταπόκριση, δημιουργείται εξαρτημένο αντανακλαστικό. Τώρα η παρουσία του πρώτου συνεπάγεται την αντίδραση στο δεύτερο, ακόμη και αν το τελευταίο δεν υπάρχει.

Πόνος δημιουργείται, όταν ένα ερέθισμα συνεπάγεται βλάβη σε κάποιο ιστό μας και συνοδεύεται από δυσάρεστη στάση με αντανακλαστικές κινήσεις που στοχεύουν στην εξουδετέρωσή του. Ένα ερέθισμα, που προηγείται σταθερά πριν από το επώδυνο, δημιουργεί εξαρτημένο αντανακλαστικό κι έπειτα, μόνο του, το δυσάρεστο συναίσθημα του πόνου, χωρίς πόνο. Αυτό είναι ο φόβος. Όταν το απειλητικό ερέθισμα στοχεύει, όχι απλώς στη βλάβη ενός ιστού, αλλά στην ίδια την ύπαρξή μας, ο φόβος γίνεται υπαρξιακός, άγχος. Ταυτόχρονα συνυπάρχει υπερένταση (στρες), στην οποία ένας ολόκληρος νευρικός και ορμονικός μηχανισμός αυξάνει την ταχύτητα των αντιδράσεών μας που μπορεί να μας σώσει. Ένα ζώο σε υπερένταση αντιδρά με πάλη ή φυγή. Η υπερένταση είναι κατάσταση συναγερμού. Αν παραταθεί, εξαντλεί τις εφεδρείες, καθώς δεν προλαβαίνουν να ανανεώνονται οι χρήσιμες ουσίες και να αποβληθούν οι άχρηστες. Όταν περισσέψουν οι άχρηστες, ο οργανισμός παύει να υπακούει στα κελεύσματα της βούλησης. Σημειώνεται ότι, αν το άγχος οφείλεται σε εσωτερικά ερεθίσματα που δεν μπορούν να εξουδετερωθούν, όπως σε ένα έμφραγμα μυοκαρδίου, η υπερένταση είναι βλαπτική, όχι σωτήρια. Όταν το άγχος υπερβεί μια κρίσιμη ένταση μετατρέπεται σε πανικό. Τότε οι αντιδράσεις μας γίνονται τόσο ταχείες, που δεν προλαβαίνει ο έλεγχός μας να τις στρέψει κατά του απειλητικού αιτίου. Μια έκρηξη μάς κάνει να τρέχουμε προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, ακόμη και προς τα κει που είναι πιθανό να ξαναγίνει νέα έκρηξη.

Όταν ξεκινά η ζωή του βρέφους, κύριος οδηγός των αντιδράσεών του είναι η αφή, που θα παραμείνει το πιο αξιόπιστο αίσθημα ως το τέλος της ζωής του. Η αφή όμως διεγείρεται μόνο με άμεση επαφή, όταν πια το βλαπτικό ερέθισμα έχει ασκήσει τη δράση του στους ιστούς. Από τις πρώτες φάσεις της ζωής μας αρχίζουν να αναπτύσσονται τα εξαρτημένα αντανακλαστικά της όρασης και της ακοής που συνδέονται με την αφή. Τώρα, βλέποντας ή ακούοντας, αντιδρούμε από απόσταση σε ερεθίσματα, πριν μας αγγίξουν και μας βλάψουν. Αρχίζει ταυτόχρονα και το συναίσθημα του φόβου. Ένας από τους πιο πρωτόγονους φόβους γίνεται το σκοτάδι, όπου η όραση είναι άχρηστη. Το νήπιο, που ξυπνάει τη νύχτα στο σκοτάδι, φοβάται και οι φόβοι της νύχτας μετατρέπονται στην ασταθή κατάσταση του ονείρου με εφιάλτες. Το παιδί γίνεται κάθιδρο και φωνάζει για να βρεθεί στην ασφάλεια της αγκαλιάς των γονιών του. Καθώς μεγαλώνει, ξεπερνάει αυτούς τους φόβους, παραμένει όμως πάντοτε ο βαθύς, ακατανόητος, φόβος του σκότους, του Αγνώστου, όταν δε θα δέχεται πια κανένα ερέθισμα, ο φόβος του Θανάτου.

Ο φόβος, το άγχος και ο πανικός είναι συναισθήματα όχι μόνο των ατόμων, ζώων και ανθρώπων, αλλά και ομάδων ζώων ή ανθρώπων. Η μιμητική φοβική, αγχώδης, πανικόβλητη συμπεριφορά χαρακτηρίζει τις κοινωνικές εκδηλώσεις, που συνήθως τις αποδίδομε στον όχλο, την αγελαία δηλαδή έκφραση της κοινωνίας. Γίνεται σεισμός. Οι άνθρωποι αρχίζουν να τρέχουν. Βλέπει ο καθένας τους άλλους να τρέχουν και τρέχει κι αυτός. Φόβος, άγχος. Προς τα πού όμως; Πανικός. Σε μια πολυκατοικία σπεύδουν προς την έξοδο. Αν όμως η πολυκατοικία καταρρεύσει, θα τους πλακώσει. Λογικά πρέπει να τρέξουν προς την ταράτσα. Ο πανικός όμως τους κάνει να αντιδρούν τόσο γρήγορα, που δεν προλαβαίνουν να σκεφτούν και να ελέγξουν τις ενέργειές τους.

Προσπαθώντας να εκλογικεύσω τα πράγματα, για να παίρνω ψύχραιμες αποφάσεις, φτάνω στο δίλημμα: τι συμφέρει, μια γνωστή Απειλή ή το Άγνωστο; Ο κίνδυνος, έστω και με σημαντικό σφάλμα, μπορεί να υπολογιστεί. Σε πόσες από παρόμοιες καταστάσεις υπήρξε ευνοϊκή έκβαση και σε πόσες δυσμενής; Παραμένει όμως πρόβλημα το Άγνωστο. Εδώ, δεν υπάρχουν παρόμοιες καταστάσεις. Το πολύ, για τον θάνατο πιστεύουμε απλώς ότι «ουκ έστι πόνος, ου λύπη ή στεναγμός». Κι όμως, η πλήρης απουσία αισθημάτων αποτελεί τον απόλυτο φόβο του Θανάτου που δεν ξεπερνιέται πλήρως ποτέ.

Συχνά σε κοινωνικό επίπεδο, βιώνομε μια σαφώς απειλητική κατάσταση. Οι καθιερωμένες αντιδράσεις μας έχουν αποδειχθεί μάταιες. Μένουν κάποιες φανταστικές, που, λογικά, θα μπορούσαν να μας απαλλάξουν από την απειλή. Κι όμως φοβόμαστε να τις εφαρμόσουμε. Είναι αδοκίμαστες, το Άγνωστο. Η πολιτική κατάστασή μας είναι σήμερα δεινή. Μέρος της επικράτειάς μας είναι κατειλημμένο από ξένο στρατό με την άδειά μας βέβαια, αλλά πριν από την Άνοιξη του 1941 κανένας ξένος ένοπλος δεν υπήρχε στον τόπο μας. Μας φύλαξαν από τον αριστερό ολοκληρωτισμό, αλλά όχι από το δεξιό, που, τουλάχιστον, τον ανέχθηκαν. Στην κατοχή της Κύπρου δε μας στήριξαν. Αν -ο μη γένοιτο- γίνει διεθνής πόλεμος, θα αποτελούν επιλεγμένο στόχο: ένα όπλο στα χέρια μας, όπου άλλος έχει το δάχτυλο στη σκανδάλη. Αν κινδυνεύσουμε, θα ανταποκριθούν ανάλογα με τα Άγνωστα δικά τους συμφέροντα (σύμφωνα ή αντίθετα από τα δικά μας). Ο φόβος του Αγνώστου. Έχομε ένα χρέος μεγαλύτερο από το παλιό που ξεπληρώσαμε γύρω στο 1953. Τα παιδιά μας μεταναστεύουν. Ο καθιερωμένος τρόπος για την αντιμετώπιση με υποτίμηση απαγορεύεται. Τι θα γίνει αν, παρ’ όλα αυτά, πάμε σε υποτιμημένο νόμισμα; Άγνωστο. Ο Φόβος. Δεχόμαστε ανοιχτά απειλές για πόλεμο με εδαφικές διεκδικήσεις, που δεν υπήρχαν πριν από 45 χρόνια. Ξέρομε πως ο αντίπαλος είναι ισχυρότερος. Θα μας βοηθήσουν οι δανειστές μας και οι φιλοξενούμενοι ξένοι; Άγνωστο. Τι κάνομε; Άγνωστο. Η δεινή αυτή κατάσταση αντιμετωπίζεται από ένα πολιτικό σύστημα διεφθαρμένο, καθώς αναγκάζει την άρχουσα τάξη να διατηρεί πελατειακές σχέσεις με τους ψηφοφόρους, αλλιώς δεν παραμένει άρχουσα. Γνωρίζομε πώς να καταστούν αδύνατες οι πελατειακές σχέσεις, το ήξεραν οι πρόγονοί μας. Σήμερα όμως κανένας δεν τις καταργεί και οι κρατούντες θα αντιδράσουν με Άγνωστο τρόπο. Ο Φόβος κυβερνά. Ως πότε; Ως τον Πανικό;

* Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδ