Ανθρώπινοι χαρακτήρες

ΔΗΜ. Α. ΣΙΔΕΡΗΣ ομ. καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com

Ηπειρωτικός Αγών, 21 Απριλίου 2017

Μ’ αυτό τον τίτλο κατατάσσει ο Adler τους ανθρώπους σε ποικίλους τύπους. Κριτήριο στην κατάταξή του είναι το σύμπλεγμα ανωτερότητας και κατωτερότητας. Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός. Ούτε καν μένει ίδιος δύο στιγμές, υποκείμενος στην παρατήρηση του Ηράκλειτου (ουκ αν δις τον αυτόν ποταμόν εμβαίης). Όμως, για να μπορούμε να επικοινωνούμε ευκολότερα, ομαδοποιούμε ό, τι παρατηρούμε, και τους ανθρώπους μαζί. Από πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι, ακόμη σήμερα, ταξινομούνται ανάλογα με την ημερομηνία της γέννησής τους σε 12 κατηγορίες, τα περίφημα ζώδια. Φυσικά δεν αποδείχθηκε ποτέ επιστημονικά οποιαδήποτε αξία τους ούτε χρησιμότητά τους, πλην της οικονομικής ωφέλειας των «μαγισσών» που εκμεταλλεύονται τους αφελείς.

Επιστημονικά βασισμένη ήταν η επισήμανση του Maslow για τα κίνητρα των δραστηριοτήτων μας. Τα κατέταξε σε μια πυραμίδα με πέντε ορόφους. Στο ισόγειο είναι οι φυσιολογικές ανάγκες, στον πρώτο όροφο η ασφάλεια, στο μέσο η αγάπη και η ανάγκη να ανήκουμε κάπου, παραπάνω η εκτίμηση από τον εαυτό μας και από τους άλλους και στην κορυφή η αυτοπραγμάτωση. Η επίδραση κάθε κινήτρου προϋποθέτει τη μερική έστω ικανοποίηση των κινήτρων των κατώτερων επιπέδων.

Επανειλημμένα έχω παρουσιάσει την άποψή μου ότι το Εγώ μας έχει τρεις υποστάσεις, την αισθητή, τη νοητή και την κοινωνική. Ψυχολόγοι (W.James) και φιλόσοφοι (M.Heiddeger) έκαναν την ίδια παρατήρηση πριν από μένα, εγώ όμως τόνισα τη σημαντική ανεξαρτησία τους, με διαφορετική ημερομηνία γέννησης και θανάτου καθεμιάς υπόστασης και τη σημασία τους για την ταξινόμηση και, διαμέσου της, κατανόηση ποικίλων αξιών. Τα κίνητρα του Maslow μπορούν να συνοψιστούν σε τρεις αντίστοιχες κατηγορίες, τα κίνητρα του αισθητού Εγώ (φυσιολογικά, ασφάλεια), του κοινωνικού (αγάπη, εκτίμηση) και του νοητού (αυτοπραγμάτωση). Και οι άνθρωποι μπορούν αντίστοιχα να καταταγούν σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με την επικράτηση καθεμιάς από τις τρεις ομάδες κινήτρων. Όλοι είμαστε μίγμα και των τριών κινήτρων, αλλά σε κάποιους επικρατεί το ένα, σε άλλους το άλλο.

Ο άνθρωπος στον οποίον επικρατούν τα κίνητρα του αισθητού Εγώ, δίνει προτεραιότητα στην ικανοποίηση των φυσιολογικών αναγκών του και την εξασφάλιση ότι αυτές δεν θα απειληθούν. Τον ονομάζουμε συνήθως εγωιστή, με ναρκισσισμό. Είναι μια φυσιολογική κατάσταση στο παιδί, που νοιάζεται μόνο για τις σωματικές ανάγκες του. Με τη βαθμιαία ωρίμανση αναγκάζεται και ενστερνίζεται την ανάγκη να σκέφτεται και τους άλλους. Αρκετοί παραμένουν ισόβια ανώριμοι εμμένοντας στις εγωιστικές, ναρκισσιστικές, παιδαριώδεις στάσεις. Αυτή είναι η επικρατούσα κατάσταση στα περισσότερα ζώα, που συμπεριφέρονται σα να νοιάζονται μόνο για την ικανοποίηση των φυσιολογικών αναγκών τους. Χωρίς αυτή την εγωιστική στάση δεν είναι δυνατή η επιβίωση, αλλά η εμμονή της στον άνθρωπο χωρίς συμβιβασμούς σε πιο ώριμη ηλικία αγγίζει τα όρια του παθολογικού. Η επικράτηση του εγωισμού χαρακτηρίζει τη σύγχρονη νεοφιλελεύθερη, νεοκαπιταλιστική εποχή, όπως τη διέδωσε η Ayn Rand. Φυσιολογικό, κατ’ αυτή την άποψη, είναι να νοιάζεται καθένας για το δικό του συμφέρον αδιαφορώντας για τους άλλους. Ο αλτρουισμός είναι αμαρτία που διαδόθηκε χάρη στον Χριστιανισμό.

Κανονικά, με την ενηλικίωση, το παιδί συμβιβάζεται και αρχίζει να λογαριάζει τους άλλους. Χρειάζεται την αγάπη της μάνας του και των άλλων που τον περιβάλλουν. Αρχίζει να βλέπει τον εαυτό του με τα μάτια των γύρω του. Αισθάνεται καλός, αν τον επαινούν οι γονείς του, οι δάσκαλοι, οι συμμαθητές και φίλοι του, κακός αν τον ψέγουν. Αυτή είναι η βάση του αλτρουισμού, που υπάρχει στοιχειωδώς σε πολλά αγελαία ζώα, όταν π.χ. η μητέρα γίνεται επιθετική και είναι έτοιμη να υπερασπιστεί τα παιδιά της, ακόμη και θυσιάζοντας τη ζωή της. Είναι η επικρατούσα στάση στα κοινωνικά ζώα, όπως είναι οι μέλισσες, τα μυρμήγκια κ.λπ. Δεν ξέρομε πώς σκέφτονται αυτά τα ζώα, όμως συμπεριφέρονται προς όφελος της κοινωνίας τους και όχι του ατομικού συμφέροντός τους. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκουν συχνά οι πολιτικοί, οι οποίοι προσπαθούν να επιτύχουν στα μάτια των άλλων, να τους ψηφίσουν, να γίνουν αρχηγοί, να τους θαυμάζουν, επευφημούν, έστω και αν, όταν αποκτήσουν την εξουσία, δεν ξέρουν τι να κάνουν πέρα από ό, τι χρειάζεται για να επανεκλεγούν. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν οι αθλητές που αγωνίζονται για να νικήσουν και να έχουν την επευφημία του πλήθους.

Τα κίνητρα του νοητού Εγώ, η αυτοπραγμάτωση, είναι κατ’ εξοχήν ανθρώπινα. Χάρη στην ιδιαίτερη ικανότητά του να αναπτύσσει δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά, ο άνθρωπος αποκτά λόγο, μπορεί να ξέρει τι ξέρει, τι νοιώθει, τι θέλει· να χαίρεται ή υποφέρει για ό, τι ξέρει ή συναισθάνεται ή θέλει· και να θέλει να μαθαίνει, να χαίρεται ή να λυπάται και να θέλει ή να μη θέλει κάτι. Η γνωστική δευτεροβάθμια νόησή μας αντιστοιχεί στη συνείδηση της ψυχολογίας, η συναισθηματική και βουλητική στο υποσυνείδητο της ψυχανάλυσης. Χάρη στο κίνητρο της αυτοπραγμάτωσης, ο άνθρωπος αναπτύσσει σκοπούς. Η συμπεριφορά του γίνεται τότε διττή κινούμενη αφενός από αιτίες, τις αισθητές/φυσιολογικές και κοινωνικές ανάγκες και αφετέρου από σκοπούς. Η ύπαρξη σκοπού σημαίνει αυτοδέσμευση του ατόμου, που δρα ανασταλτικά στις παραινέσεις της στιγμής. Πολλοί δεν το αντέχουν. Από την άλλη, η απουσία σκοπού αφήνει το άτομο έρμαιο στους σκοπούς των άλλων. Πραγματικά ελεύθερος είναι κάποιος, όταν, όχι μόνο δεν υπακούει σε ξένους σκοπούς, αλλά και πειθαρχεί στους σκοπούς που έχει θέσει ο ίδιος· όχι μόνο δεν κάνει ό, τι θέλουν οι άλλοι, αλλά και κάνει αυτό που θέλει ο ίδιος. Αυτή είναι η θέση του Αριστοτέλη, σαφέστερα διατυπωμένη πιο σύγχρονα από τον Kant. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκουν οι αθλητές που αγωνίζονται όχι για να νικήσουν, αλλά για να επιτύχουν ένα στόχο, π.χ. να τερματίσουν στο Μαραθώνιο, έστω και όχι πρώτοι. Στον μέσο άνθρωπο, όπως προαναφέρθηκε, η επιδίωξη του σκοπού του προϋποθέτει τη μερική έστω ικανοποίηση των κινήτρων των κατώτερων επιπέδων, των κινήτρων του αισθητού και του κοινωνικού Εγώ. Πραγματικά, αν δεν ικανοποιούνται τα φυσιολογικά κίνητρα, ο άνθρωπος πεθαίνει και αν δεν ικανοποιούνται τα κοινωνικά κίνητρα, αποβάλλεται από την κοινωνία του. Παρόλα αυτά, υπάρχουν σπάνια άνθρωποι στους οποίους επικρατεί το κορυφαίο κίνητρο. Αυτοί είναι ο εαυτός τους. Δεν είναι εγωιστές, διότι ενεργούν στη βάση όχι των αναγκών τους, αλλά του σκοπού τους. Είναι ιδεαλιστές. Τέτοιοι είναι οι μεγάλοι ηγέτες που το πέρασμά τους επηρέασε σημαντικά την εξέλιξη της ιστορίας. Αυτοί αδιαφόρησαν για τα κατώτερα κίνητρα και δεν δίστασαν να θυσιάσουν ακόμη και τη ζωή τους για τα πιστεύω τους, όπως ήταν ο Σωκράτης, ο Ιησούς, οι ήρωες, οι άγιοι.