Εκπαίδευση και παιδεία

Ηπειρωτικός Αγών, 07 Απριλίου 2017

Του ΔΗΜΗΤΡΗ Α. ΣΙΔΕΡΗ*,

e-mail:dimitris.sideris@gmail.com

ΣΥΧΝΑ ακούω το επιχείρημα: «Φταίνε οι πολιτικοί μας». Μα τους πολιτικούς μας εμείς τους εκλέγομε. Άρα φταίει ο λαός, η νοοτροπία μας. Μα τη νοοτροπία μας οι πολιτικοί μας τη διαμορφώνουν. Φαύλος κύκλος λοιπόν. Εξάλλου δεν τους εκλέγομε, επιλέγομε από προεπιλεγμένους των κομμάτων. Για έξοδο από τον φαύλο κύκλο χρειάζεται ένα πήδημα σε άλλο επίπεδο, πάνω από τους τοίχους που μας περιχαρακώνουν ή κάτω από τα θεμέλιά τους.

Μπορούμε π.χ. να αλλάξουμε ριζικά το Σύνταγμά μας τροποποιώντας τα άρθρα που απαγορεύει το ίδιο το Σύνταγμα να θίξουμε. Και κυρίως το θεμελιώδες πρώτο άρθρο του: ≪Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία. Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα≫. Μα, αν η λαϊκή κυριαρχία επιθυμεί να αλλαχτεί το πολίτευμα της Ελλάδας, αλλά οι εξουσίες που πηγάζουν από τον λαό ασκούνται όπως ορίζει αυτό το Σύνταγμα, που ορίζει άδικη τέτοια αλλαγή, πού είναι η λαϊκή κυριαρχία; Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Μ’ αυτήν βρισκόμαστε στη σημερινή δεινή θέση και προσωπικά πιστεύω πως οι βελτιώσεις που μπορούν να επενεχθούν σ’ αυτήν δεν μας σώζουν από την εθνική κρίση. Δικτατορία. Έχει δοκιμασθεί πολλές φορές στην Ελλάδα και οδηγήσει σε εθνικές τραγωδίες, με τελευταία της Κύπρου. Ακόμη και με δικτάτορες με εθνική συνείδηση, όπως ο Μεταξάς, ισχύει ό,τι είπε ο Σόλων όταν του πρότειναν να γίνει τύραννος: ≪Καλόν χωρίον η τυρρανίς, αλλ’ ουκ έχει απόβασιν≫. Δεν έχει έξοδο η δικτατορία. Βασιλευόμενη δημοκρατία. Έχει δοκιμασθεί επανειλημμένα και πάντοτε απέτυχε με τις χειρότερες συνέπειες, όπως ήταν η Μικρασιατική καταστροφή, η δικτατορία του Μεταξά και του Παπαδόπουλου με την κυπριακή τραγωδία που προέκυψε. Δημοκρατία. Δοκιμάσθηκε πριν από 2500 χρόνια και συνδέθηκε με τον υψηλότερο πολιτισμό που εμφανίσθηκε ποτέ στη γη. Τελικά κατέρρευσε. Κάποιοι λένε, διότι οδήγησε σε δημαγωγία (λαϊκισμό). Άλλοι, διότι έπαψε να εξελίσσεται προς το δημοκρατικότερο, να αποδεχθεί ως πολίτες τις γυναίκες, τους μετοίκους, τους δούλους. Κανένας δεν ξέρει τι θα γινόταν στην ιστορία αν… Οι θεμελιώδεις αρχές της σήμερα εφαρμόζονται μόνον εν μέρει σε ένα επιτυχημένο κράτος, την Ελβετία, της οποίας το Σύνταγμα έγινε από επιφανή Έλληνα με βαθιά ελληνική παιδεία, τον Καποδίστρια. Προσωπικά πιστεύω πως στη βαθιά εθνική κρίση που βρισκόμαστε, μόνον η θαρραλέα επιστροφή στην παράδοση των προγόνων μας, τη Δημοκρατία, μπορεί να μας σώσει.

Από την άλλη μεριά, πρέπει να γίνει αλλαγή νοοτροπίας, που σημαίνει αλλαγή της παιδείας μας. Τι θα πει όμως παιδεία; Οπωσδήποτε, δεν είναι συνώνυμη με την εκπαίδευση. Δεν υπάρχει πτυχίο παιδείας, ενώ υπάρχουν πάμπολλα πτυχία εκπαίδευσης. Αντίστοιχα, δεν υπάρχει πτυχίο εξουσίας, ενώ υπάρχουν ποικίλα πτυχία διοίκησης. Όπως έλεγε ένας Γάλλος (αναφερόμενος ανώνυμα από το Rouviere), ≪παιδεία είναι ό,τι μένει όταν όλα έχουν λησμονηθεί≫. Τι είναι λοιπόν παιδεία;

Η εκπαίδευση, κατά ένα ορισμό, σημαίνει τη διαδικασία που κύριος σκοπός της είναι να επιφέρει αλλαγές στην ανθρώπινη συμπεριφορά (Guilbert). Το αποτέλεσμα είναι μια προσδοκώμενη αλλαγή στη συμπεριφορά του εκπαιδευομένου μέσα σε συγκεκριμένη περίοδο. Με την εκπαίδευση ο μαθητευόμενος θα μπορέσει να κάνει κάτι που δεν μπορούσε να το κάνει πριν εκπαιδευθεί. Η εκπαίδευση μπορεί να αφορά το γνωστικό πεδίο, το πεδίο των πρακτικών δεξιοτήτων και το πεδίο των στάσεων. Στο γνωστικό πεδίο, αφορά την ικανότητα για ανάκληση γεγονότων, ερμηνεία γεγονότων και λύση προβλημάτων. Στο πρακτικό πεδίο, μπορούν να διακριθούν τρία στάδια: μίμηση των πράξεων του δασκάλου-μάστορα・ αυτοέλεγχος των πράξεων του εκπαιδευομένου, έτσι που να μπορεί να επιτελεί πράξεις με δοσμένες οδηγίες και όχι μόνο παρατηρώντας τον εκπαιδευτή・ και αυτοματισμός, όταν μπορεί να επιτελεί μόνος του ο εκπαιδευόμενος κάποιες πράξεις καταναλώνοντας τη λιγότερη δυνατή ενέργεια. Στο αισθητικοκινητικό πεδίο των στάσεων, των δεξιοτήτων επικοινωνίας δηλαδή, περιλαμβάνεται η ικανότητα για στροφή της προσοχής και πρόσληψη μηνυμάτων・ για ανταπόκριση・ και για εσωτερίκευση, που σημαίνει ότι η αντίληψη των μηνυμάτων τα ταξινομεί σε μια εσωτερική κλίμακα αξιών. Έτσι γίνεται δυνατή η προσαρμογή της στάσης σα να βιώνονταν τα φαινόμενα από το ίδιο το πρόσωπο που τα εσωτερικεύει. Καλλιέργεια ονομάζω αυτή την κλίμακα των αξιών. Παιδεία είναι η διαδικασία με την οποία δημιουργείται η κλίμακα.

Επομένως, φαίνεται πως δεν μπορεί να υπάρχει παιδεία χωρίς υποκείμενη γνώση. Δεν μπορείς να ξεχάσεις κάτι, αν προηγουμένως δεν το έχεις μάθει. Η εκπαίδευση γίνεται με ανάπτυξη εξαρτημένων αντανακλαστικών. Όταν πολυειδή εξαρτημένα αντανακλαστικά οδηγούν στην ίδια αντίδραση, αυτό είναι πλύση εγκεφάλου, ο αντίποδας της παιδείας. Για παράδειγμα, το σύνολο της εκπαίδευσής μας οδηγεί αυτόματα στη σκέψη ότι είμαστε ο ανώτερος λαός πάνω στη γη (όπως αντίστοιχα μαθαίνουν όλοι οι λαοί). Φυσικά δεν είμαστε ούτε ανώτεροι, ούτε κατώτεροι από άλλους λαούς. Ούτε πιο ώριμοι, ούτε πιο ανώριμοι από τους άλλους. Με την πλύση εγκεφάλου μας εμβάλλεται από άλλους μία μόνον αξία, όχι δική μας κλίμακα αξιών. Όταν, αντίθετα, κάθε στοιχείο της εκπαίδευσης οδηγεί σε πολυειδείς συνειρμούς, αυξάνονται οι πνευματικές επιλογές μας, δηλαδή η ελευθερία της βούλησής μας. Αυτό είναι παιδεία.

Την παιδεία την αποκτούμε αρχικά από τους γονείς μας και την οικογένειά μας και, παράλληλα, από τα γειτονόπουλα. Κι έπειτα, πιο τυποποιημένα, από τους δασκάλους μας, ιδίως στο νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο. Η διαδικασία της παιδείας συνίσταται σε βαθμιαία έκθεση σε περιβαλλοντικές προκλήσεις, που δοκιμάζει άμεσα ο παιδευόμενος τις συνέπειες του τρόπου που τις αντιμετωπίζει.

Πώς αλλάζει λοιπόν μαζικά η παιδεία, η νοοτροπία, ενός λαού; Οι Εβραίοι δεν είχαν στο λεξιλόγιό τους τη λέξη παιδεία. Όταν ο Θεός ήθελε να τους αλλάξει νοοτροπία, τους τιμωρούσε, έριχνε κατακλυσμό, έκαιγε τα Σόδομα και Γόμορα, τους άλλαζε τη γλώσσα στη Βαβέλ. Έτσι, στη μετάφραση των εβδομήκοντα, η εβραϊκή λέξη για την τιμωρία/πειθαρχία (musar) αποδόθηκε ως παιδεία. Ο Χριστιανισμός έφερε εδώ αυτή την αντίληψη: παιδεύω σημαίνει σήμερα και εκπαιδεύω και βασανίζω. Η ποινή συνετίζει. Ως ένα όριο. Πέρα από αυτό, εξαγριώνει. Ακόμη και όταν συνετίζει, δε δημιουργεί κλίμακα αξιών. Με συνεπή συμπεριφορά του κράτους που εφαρμόζει την παιδεία, ο πολίτης αφενός μιμείται τη συμπεριφορά του και αφετέρου ανταποκρίνεται συμπληρωματικά στις προκλήσεις του. Η συνετή έκθεση του πολίτη στον κίνδυνο να λαβαίνει αποφάσεις για το σύνολο δημιουργεί κλίμακα αξιών. Να λοιπόν πάλι το πολίτευμα και η ανάγκη για αλλαγή Συντάγματος. Οι πεπαιδευμένοι τότε πολίτες θα μεριμνούν για τη σωστή εφαρμογή του.

 

Ο κ. Δημήτριος Α. Σιδερής είναι

ομ. καθηγητής Καρδιολογίας