Ελευθερία του ατόμου και ελευθερία της αγοράς

Δημ. Α. Σιδερής

Ελευθερία: «Εν μεν το εν μέρει άρχειν και άρχεσθαι… εν δε το ζην ως βούλεται τις» Αριστοτέλης. Η ΕΝ ΜΕΡΕΙ δυνατότητα να άρχει και να άρχεται κάποιος σημαίνει ισότητα. Δε νοείται ελευθερία χωρίς ισότητα και αντιστρόφως. Αυτή ήταν η θέση των περισσότερων φιλοσόφων από την αρχαιότητα ως και το διαφωτισμό. Στην ανισότητα, ο κατώτερος έχει αναγκαστικά λιγότερη ελευθερία από τον ανώτερο, ο βασιλιάς είναι πιο ελεύθερος από τον στρατιώτη, ο πλούσιος από τον πένητα, ο κύριος από τον δούλο. Το δεύτερο μέρος του ορισμού αντιστοιχεί στην τρέχουσα έννοια της ελευθερίας, να μπορεί καθένας να κάνει ό,τι θέλει. Είναι μια εξίσωση: Ελευθερία = Μπορώ-Θέλω. Ο Αλέξανδρος μπορούσε περισσότερα από οποιονδήποτε. Ο Διογένης ήθελε λιγότερα από οποιονδήποτε στην εποχή του. Ποιος ήταν πιο ελεύθερος;

Κοινωνία είναι ένα οργανωμένο σύνολο κοινωνικών Εγώ. Διέπεται από φυσικούς περιοριστικούς νόμους, που, ως ένα βαθμό, αντισταθμίζονται από πολιτικούς (μοναδικά ανθρώπινους) νόμους, με σκοπό να εξασφαλίζουν, όσο γίνεται, τις ανάγκες των αισθητών Εγώ και τους σκοπούς των νοητών Εγώ των μελών της. Η κοινωνική δομή θυμίζει την ανθρώπινη υπόσταση. Το ανέδειξε ο Πλάτων. Έχει είσοδο: Γνώση το νοητό Εγώ, Επιστήμη η κοινωνία· έξοδο: Βούλησή το νοητό Εγώ, Ηθική η κοινωνία· και ρυθμιστική λειτουργία: Συναίσθημα το νοητό Εγώ, Τέχνη η κοινωνία. Προσλαμβάνει και καταναλώνει η κοινωνία ενέργεια και απορρίπτει τα απόβλητά της, όπως οι άνθρωποι τρώνε και αποβάλλουν απόβλητα. Σ’ αυτή τη λειτουργία παρατηρείται μια ταλάντωση, με αυτόματη διέγερση, χωρίς την παρουσία εξωτερικού ερεθίσματος. Όπως όλα τα ζώα, πεινάμε και τρώμε περιοδικά, με μόνη αιτία την πάροδο του χρόνου, ενώ, αν έχει περάσει κάποιο ανερέθιστο διάστημα από τη λήψη τροφής, ένας νόστιμος μεζές επισπεύδει τη λήψη της. Και μια ευνομούμενη κοινωνία ταλαντώνεται. Από τον καιρό του Αβραάμ γινόταν μια ταλάντωση, από τη λιτότητα (νηστεία) στην κατανάλωση (θυσία/πασχαλιά) και πάλι λιτότητα. Η ταλάντωση αυτή έδινε την ευκαιρία να πολλαπλασιάζεταιτο κεφάλαιο (κεφάλια ζώων) στη νηστεία και να χορταίνει το κοινό με τον τόκο (που έτικταν τα ζώα) στην κατανάλωση, οπότε δινόταν η δυνατότητα να αποκατασταθεί το λιβάδι και να ανακυκλωθούν τα απόβλητα.

Το αισθητό, σωματικό, υλικό Εγώ δεν είναι ελεύθερο, υποκείμενο στους περιορισμούς των φυσικών, βιολογικών νόμων. Οι φυσικές επιστήμες παρέχουν γνώσεις που αντισταθμίζουν, ως ένα βαθμό, χωρίς να αναιρούν, τους φυσικούς νόμους. Ούτε το κοινωνικό Εγώ είναι ελεύθερο, καθώς υπόκειται στους περιορισμούς των κοινωνικών νόμων. Οι κοινωνικές επιστήμες παρέχουν γνώσεις που μπορούν να αντισταθμίζουν, ως ένα βαθμό, τους κοινωνικούς νόμους, εφόσον χρησιμοποιηθούν από την πολιτεία. Όριο του νοητού Εγώ, απρόσιτου για κάθε άλλον πλην του ίδιου του υποκειμένου, είναι η φαντασία. Απεριόριστη! Έτσι, η βούληση, η έξοδος του νοητού Εγώ, είναι απόλυτα ελεύθερη. Οι περιορισμοί αρχίζουναπό τη στιγμή που η βούληση αρχίζει να μετατρέπεται σε πράξη αισθητή ή ακόμη και σε έκφραση, πράξη κοινωνική. Η απεριόριστη ελευθερία της βούλησης είναι η κινητήρια δύναμη για κάθε καινοτομία, επιστημονική, καλλιτεχνική ή ηθική.

Η ελευθερία της κοινωνίας έχει τριπλή προέλευση: Είναι επιλογή για τον τρόπο αντιμετώπισης εξωκοινωνικών προκλήσεων (π.χ. σεισμοί, εχθρικές εισβολές)· ή εκδήλωση περιοδικών, πρώτιστα οικονομικών (ελευθερία της αγοράς) αναγκών· ή διαμορφώνεται από κοινωνικούς σκοπούς (π.χ. ανάπτυξη πολιτισμού). Στην αγορά ανταλλάσσονται αγαθά. Θεμελιώδης νόμος της αγοράς είναι η αυτορρύθμιση (αρνητική ανάδραση) της εξίσωσης: παραγωγή (προφορά) = κατανάλωση (ζήτηση). Όποτε η κατανάλωση υπερβαίνει την παραγωγή, ακριβαίνουν τα αγαθά, η κατανάλωση αποθαρρύνεται, ενώ ενθαρρύνεται η παραγωγή και αντιστρόφως. Ωστόσο, η αυτορρύθμιση δεν είναι απεριόριστη. Όταν ξεπεραστούν κάποιες κρίσιμες τιμές (ουδοί = κατώφλια), η αυτορρύθμιση μετατρέπεται σε καταστροφικό φαύλο κύκλο (θετική ανάδραση). Μόλις γίνει η παραγωγή υπερβολικά μεγαλύτερη από την κατανάλωση, επειδή δεν αγοράζονται τα αγαθά παρά τις χαμηλές τιμές, για να καλυφθεί το κόστος της παραγωγής, απολύονται εργαζόμενοι. Η παραγωγή μειώνεται, αλλά μειώνεται και η αγοραστική δύναμη των καταναλωτών, λόγω ανεργίας. Φαύλος κύκλος. Ο κόσμος στερούμενος αναγκαία αγαθά αρχίζει να διαμαρτύρεται. Ταχύτατα, οι διαμαρτυρίες κλιμακώνονται. Αρχίζει η βία, καταστρέφει ο κόσμος ό,τι βρει μπροστά του με την ιδέα ότι κάποιοι τον κλέβουν. Το κράτος αντιμετωπίζει τη βία με βία. Η βία γεννά βία, η κατάσταση επιδεινώνεται, να και ο πολιτικός φαύλος κύκλος. Οικονομική και πολιτική κρίση. Μικρού ή μεγάλου μεγέθους σύγκρουση καταλήγει σε πολιτική μεταβολή, μπορεί απλά αλλαγή κυβέρνησης ή και επανάσταση, δικτατορία ή οποιασδήποτε άλλης μορφής βία, με απρόβλεπτες συνέπειες. Αν πάλι η παραγωγή είναι υπερβολικά μικρότερη από την κατανάλωση, ακόμη και αναγκαία προϊόντα γίνονται απροσπέλαστα λόγω της ακρίβειας, οδηγώντας πάλι σε ολοένα και πιο ανεξέλεγκτες διαμαρτυρίες. Αυτή είναι σχηματικά η πολιτικο-οικονομική κρίση που οδηγήθηκε σε καταστροφικό φαύλο κύκλο. Όσο ισχύει η αρνητική ανάδραση στην αγορά, η ελεύθερη λειτουργία της είναι δημιουργική, εξασφαλίζοντας, όσο γίνεται, την υλοποίηση της ελευθερίας του νοητού Εγώ. Όταν ξεπεραστούν τα όριά της, όμως, αρχίζει ο καταστροφικός φαύλος κύκλος. Ο πλουσιότερος έχει μεγαλύτερες ελευθερίες από τον φτωχό να ικανοποιεί τη βούλησή του, να γίνεται πιο πλούσιος, σε βάρος του φτωχού.

Στη μακρά ανθρώπινη ιστορία έχουν εφαρμοσθεί τρόποι για την πρόληψη των καταστροφικών κρίσεων. Κυριότερος είναι ο πολιτικός έλεγχος της αγοράς, πλαισίωση της ελευθερίας της με άλλα λόγια, με εφαρμογή μιας ταλάντωσης σαν αυτή που εφάρμοσε ο Αβραάμ: περίοδοι παραγωγής εναλλασσόμενες με περιόδους κατανάλωσης. Αυτόματα εφαρμόσθηκε λιγότερο ή περισσότερο προγραμματισμένα η ταλάντωση της οικονομίας στα σύγχρονα κράτη. «Συντηρητικές» κυβερνήσεις, που προήγαν τη λιτότητα με παραγωγή, εναλλάσσονταν με «προοδευτικές» κυβερνήσεις που προωθούσαν την κατανάλωση. Στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες (με ελάχιστα διαλείμματα) «δεξιόστροφες» και «αριστερόστροφες» κυβερνήσεις ενίσχυσαν όλες τον καταναλωτισμό, με βαριές συνέπειες που κατέληξαν σε κρίση. Τα τελευταία χρόνια, εφαρμόσθηκε «θεραπευτικά» αδιάλειπτη λιτότητα, χωρίς συνοδό ανάπτυξη. Αποσκοπεί στην εξισορρόπηση παραγωγής και κατανάλωσης με μείωση της κατανάλωσης. Όταν όμως συνδέεται η λιτότητα με αναστολή της ανάπτυξης, η επιθυμητή εξίσωση δεν επιτυγχάνεται. Αντίθετα, η κατάσταση διαρκώς επιδεινώνεται.

Επανυπαγωγή της οικονομίας στην πολιτική είναι απαραίτητη. Για να βγούμε από την κρίση, χρειάζονται, περισσότερο από ελάφρυνση του χρέους, μεταρρυθμίσεις, όχι όμως αυτές που μας υπαγορεύουν και οδηγούν σε αυξανόμενη ανισότητα μεταξύ κρατών. Χρειάζεται δημοκρατία (όχι ολιγαρχία/ρεπούμπλικα) μαζί με λεπτομερές αναπτυξιακό σχέδιο. Θεμελιώδης δυνατότητα της δημοκρατίας είναι η ελαχιστοποίηση της διαφθοράς, αφού σημαντικό μέρος των εξουσιών μεταφέρεται από οργανωμένες ολιγαρχίες σε κληρωμένους άρχοντες. Οι κληρωμένοι άρχοντες δεν εξαγοράζουν την εκλογή τους, αναπτύσσοντας πελατειακές σχέσεις με εκλογείς. Εξαιρούνται, προφανώς, οι κοινωνικοί ρόλοι που απαιτούν εξειδικευμένες γνώσεις και πείρα.

* Ο Δημήτρης Α. Σιδερής είναι ομ. καθηγητής Καρδιολογίας__

Ηπειρωτικός Αγών, 6 Ιανουαρίου 2016